Με επιστημονική προσήλωση και αδιατάρακτη αφοσίωση

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΙΡΑ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΥΣΣΑΣ, Ο κηπουρός και ο καιροσκόπος, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σελ. 256

Άποψη από τη σκηνογραφία του
Κούλχαας Monditalia, στην Κορντερί
της Αρσενάλε

Στην κατοχική Αθήνα δύο επίμονοι επιστήμονες-ερευνητές, ένας γεωπόνος-κηπουρός και ένας μετεωρολόγος-καιροσκόπος αλωνίζουν τις γειτονιές συλλέγοντας στοιχεία για τα επιστημονικά τους συγγράμματα. Εκπονούν αντιστοίχως μια γεωπονική μελέτη που καταγράφει τα περιβόλια και τους λαχανόκηπους της αττικής γης, τα υπόγεια ύδατα, τα αρδευτικά πηγάδια και την ποιότητα του εδάφους με σκοπό την αυτάρκεια της πόλης σε κηπευτικά και μια μετεωρολογική μελέτη που εξετάζει το αστικό κλίμα, τις μικροκλιματικές διαφοροποιήσεις των αθηναϊκών συνοικιών, τη γεωμορφολογία του εδάφους, τη θερμοκρασία και τους ανέμους, φιλοδοξώντας να φανεί χρήσιμη σε μια μελλοντική ανασύνταξη του πολεοδομικού ιστού της πόλης. 

Ο συγγραφέας υιοθετεί την αισθητική του θραύσματος και του κατακερματισμού σε συνδυασμό με τη λογική του αρχείου. Επιλέγει αντί του ακεραίου σώματος της αφήγησης τις κατατμημένες παραθέσεις και τις εναλλασσόμενες ετερογενείς εγγραφές. Αντί της οργανικής εξέλιξης της πλοκής την ελλειπτικότητα και την αποσιώπηση, την αποσπασματικότητα και τον υπαινιγμό. Αντί της ρέουσας γλώσσας που εμπλέκει τον αναγνώστη στον ιστό της πλοκής την ανάσχεση της διαδικασίας πρόσληψης και την αναστολή της αντιληπτικής συνέχειας με ενθέσεις πινάκων, σχεδιαγραμμάτων, καταλόγων, στατιστικών στοιχείων και δοκιμιακών κειμένων. Ο ίδιος ο συγγραφέας μάλιστα προϊδεάζει εξαρχής τον ανυποψίαστο αναγνώστη για τον αρθρωτό τρόπο της αφήγησης και την ποιητική του θραύσματος. Τεμαχίζει τα πέντε κεφάλαια που αντιστοιχούν στα πέντε χρόνια της πολεμικής περιόδου, από το 1940 έως το 1945, σε πολυάριθμα αριθμημένα σύντομα «κομμάτια», όπως ο ίδιος τα χαρακτηρίζει. Από αυτά άλλα αντλούνται από τις δύο υπαρκτές δημοσιεύσεις, την μετεωρολογική και την γεωπονική, (που εκπονήθηκαν την κατοχική περίοδο και αποτέλεσαν το έναυσμα και την έμπνευση για τη μυθιστορηματική αυτή σύνθεση) και από ένα πλήθος κειμένων εποχής (εγκυκλίων, κρατικών εγγράφων, δημοσιευμάτων, καταχωρήσεων και ανακοινώσεων με την ανάλογη γλώσσα και ρητορεία) και άλλα είναι μυθοπλαστικές κατασκευές του ίδιου του συγγραφέα, όπως οι επινοημένοι χαρακτήρες των δύο ερευνητών, η σχέση και η πορεία τους.

Η διάθεση του Δημήτρη Φύσσα είναι παιγνιώδης και ανατρεπτική καθώς δοκιμάζει την ευπείθεια και τις αντοχές του αναγνώστη. Όμως παρά την δύστροπη φόρμα και την σχολαστικότητα στην κατάθεση των ποικίλων αναλυτικών εργαλείων, την παρεμβολή εκτενών μετρήσεων και καταγραφών και την επίμονη ενσωμάτωση αποσπασμάτων από τις πρωτογενείς πηγές και το πραγματολογικό υλικό που μεταμφιέζουν το μυθιστόρημα σε επιστημονική πραγματεία, ο μύθος λειτουργεί και συνέχει το όλο εγχείρημα. Οι εμβόλιμες δραματοποιημένες σκηνές, πολλές φορές με σκηνικές οδηγίες και σχόλια κινηματογραφικής διαχείρισης, τα στιγμιότυπα, οι ημερολογιακές εγγραφές, οι προσωπικές εξομολογήσεις, οι μαρτυρίες, οι μύχιες σκέψεις έστω και τηλεγραφικά διατυπωμένες και με φειδώ συναισθηματικής φόρτισης, δίνουν τη δυνατότητα στον τολμηρό αναγνώστη να παρακολουθεί με ενδιαφέρον την ατμόσφαιρα κατάρρευσης της κατεχόμενης πόλης και το ψυχογραφικό στίγμα των δύο ηρώων. Του μετεωρολόγου Χάρη Χωματά και του γεωπόνου Αντώνη Αστεριάδη, οι οποίοι εργάζονται απερίσπαστα, ο καθείς στο δικό του πεδίο, για την αξιοποίηση της καλλιεργούμενης αστικής γης και την ορθή πολεοδόμηση της πόλης βάσει βιοκλιματικών κριτηρίων. Δημόσιοι λειτουργοί και οι δύο, πρότυπα παραγωγικότητας και ευσυνειδησίας ασχολούνται με εμμονική προσήλωση και αταλάντευτη αφοσίωση με τις συγγενείς επιστημονικές τους πραγματείες, ενώ οι τιμές των αγαθών καλπάζουν, τα τρόφιμα σπανίζουν, οι κερδοσκόποι εξαχρειώνονται, οι άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα και το ψύχος και οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής οδηγούν στο απόσπασμα όσους πατριώτες οργανώνονται και αντιστέκονται. Οι δύο άντρες ενδιαφέρονται για την πόλη και το κοινό καλό αλλά ιδιωτεύουν και μονάζουν. Λειτουργούν αυτοσκοπικά, κλεισμένοι ερμητικά στον κύκλο των ενδιαφερόντων τους. Ανένταχτοι αλλά κριτικά σκεπτόμενοι, καλοπροαίρετοι και ορθολογιστές, ουδέτεροι και έκθετοι στην καχυποψία και στις βολές όλων των πλευρών. Προτάσσουν την ατομική ευθύνη και την επιστημονική εξειδίκευση αντί της πολιτικής δράσης. Σχεδόν ανεπηρέαστοι από τις καταιγιστικές εξελίξεις και την δραματική κοινωνική και πολιτική συγκυρία εργάζονται μανιωδώς κάνοντας αυτοψίες και μετρήσεις ενώ το ανοίκειο και το τραγικό εισβάλλει στη ζωή της πόλης κατατροπώνοντας την αμεριμνησία της επιστημονικής τους αυτάρκειας.

Το μυθιστόρημα του Δημήτρη Φύσσα είναι το αποτέλεσμα μιας ιδιότυπης συγκρότησης πραγματολογικού και μυθοπλαστικού υλικού, υπαρκτών και φανταστικών προσώπων, ιστορικών γεγονότων και επινοημένων καταστάσεων σε ισόποσες δόσεις. Ενός μοντάζ από αυτόνομες δομικές μονάδες ετερόκλητων κειμένων που εναλλάσσονται και αθροίζονται στο μυαλό του αναγνώστη δημιουργώντας μια ιδιάζουσα αναπαραστατική συνθήκη. Μιας διαδικασίας κατά την οποία ο συγγραφέας ελέγχει, ιεραρχεί και συντονίζει τη ροή και το είδος της πληροφορίας. Συνθέτει ψήγματα καθημερινότητας, ψηφίδες από την εικόνα μιας πόλης μετέωρης, στο μεταίχμιο του ιστορικού της χρόνου, με περιβόλια και μαντριά, περιβολάρηδες και γαλατάδες, κηπουρούς και μαυραγορίτες, πατριώτες και δοσίλογους. Μιας Αθήνας αθώας και αντιφατικής που μετατρέπεται αλόγιστα σε μεγαλούπολη, ενώ σπαράσσεται και παραλύει από τον πόλεμο, τον θάνατο, την έλλειψη αγαθών, τον φρενήρη πληθωρισμό και τις συγκρούσεις των αντιμαχόμενων ένοπλων ομάδων. Μια ενδιαφέρουσα αφηγηματική κατασκευή που ανασύροντας στοιχεία του παρελθόντος αποτυπώνει τον χαρακτήρα μιας μοιραίας πόλης και μιας συγκρουσιακής εποχής.

Μια θέαση γοητευτικά σχολαστική και επίμονα αντιηρωική.

Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΤΕΙ της Αθήνας.