Χρέος και ορθολογικότητα

ΤΟΥ ΤΑΣΟΥ ΧΟΒΑΡΔΑ

MAURIZIO LAZZARATO, Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου, μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 192

Κωστής Βελώνης, Tout n'est pas fleur, 2013, 60 X 40 cm

Πολλές φορές έχει φανεί ότι η διαχείριση της κρίσης από τις κυρίαρχες δυνάμεις έρχεται να επερωτήσει τα θεμέλια του φιλελευθερισμού. Νεοφιλελεύθερος αυταρχισμός και καταστολή δε συνιστούν απλά μέσα για την κάμψη των κοινωνικών αντιστάσεων αλλά εργαλεία εμπέδωσης της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης. Για τον Maurizio Lazzarato, η σύμπτωση του νεοφιλελευθερισμού με την ακροδεξιά στο σημείο αυτό είναι παραπάνω από προφανής.

Ένα ακόμη στοιχείο που κινητοποιεί ο νεοφιλελευθερισμός και το οποίο τον φέρνει πολύ κοντά στην ακροδεξιά είναι η επίκληση εθνικιστικών λόγων για τη συγκάλυψη της ταξικότητας των κυρίαρχων πολιτικών. Η αναίρεση των φιλελεύθερων αρχών φαίνεται να συμπίπτει με την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων. Αυταρχισμός και καταστολή επιστρατεύονται υπό την ιδεολογική πλαισίωση των εθνικιστικών λόγων προκειμένου να ελεγχθεί η κοινωνική οργή και να αποκατασταθεί η συνοχή μιας κοινωνίας που καταρρέει. Το χρέος εδώ, όπως πολύ γρήγορα επιχειρηματολόγησε η Αριστερά, χρησιμοποιήθηκε ως το βασικό όχημα για την σφοδρότερη επίθεση του κεφαλαίου στην εργασία εδώ και αρκετές δεκαετίες. Η επισφάλεια και η περιστολή του κοινωνικού κράτους φαίνεται να ακυρώνουν κάθε αίσθηση γραμμικότητας που θα οδηγούσε, υποτίθεται, στη σοσιαλδημοκρατία σκανδιναβικού τύπου μέσα από μια σειρά μεταρρυθμίσεων. Για τον Maurizio Lazzarato, ζούμε το τέλος των υποσχέσεων που απευθύνονταν από τις κυρίαρχες δυνάμεις καθολικά σε ολόκληρη την κοινωνία για να οργανώσουν την κοινωνική συναίνεση. Η μοναδική υπόσχεση που απομένει είναι μια υπόσχεση που πρέπει να δώσουμε ο καθένας και η καθεμιά στον εαυτό μας για να κρατήσουμε στα χέρια μας το μπλοκάκι ως πραγματικοί «επιχειρηματίες». Μόνο αν καταφέρουμε να συμφιλιωθούμε με την επισφάλεια και την επέκταση της απόλυτης υπεραξίας που αυτή συνεπάγεται μπορούμε να ελπίζουμε στην κοινωνική μας ένταξη.

Ο επισφαλώς εργαζόμενος πρέπει να είναι σε θέση να υπογράφει χωρίς να γνωρίζει ποιο ακριβώς θα είναι το αντικείμενο εργασίας, πόσες θα είναι οι ώρες εργασίας και ποια θα είναι η αμοιβή της εργασίας. Πρέπει να είναι διαθέσιμος για υποαπασχόληση και υπομισθοδοσία. Η διαθεσιμότητα δεν είναι μια μερική στόχευση. Συνιστά κρίσιμη συνθήκη που συνοδεύεται από μπλοκάκι χωρίς αφορολόγητο, από ΤΕΒΕ χωρίς ελπίδα συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, από κυλιόμενες συμβάσεις που καταργούν τον χρόνο όπως τον ξέραμε. Ο επισφαλώς εργαζόμενος πρέπει να έχει ηλικία συνταξιοδότησης μεγαλύτερη από το προσδόκιμο ζωής. Λίγα λεφτά που μαζεύουμε από εδώ και λίγα από εκεί. Λίγα λεφτά που είναι να ξοδευτούν σε λίγο φαγητό, λίγο σπίτι, λίγη διασκέδαση. Πολύ υπομονή. Και πολύ αγωνία, καθώς το χρέος αυξάνεται όπως το πληθωριστικό χρήμα. Αυτός είναι ο Homo debitor, ο χρεωμένος άνθρωπος του Maurizio Lazzarato, που έχει κατατμηθεί και «τιτλοποιηθεί» σε ΤΕΒΕ, στεγαστικό, ενοίκιο, φροντιστήριο. Το μπλοκάκι στα χέρια του Homo debitor ανάγει την επισφάλεια σε «επιχειρηματικότητα» για να εγκαλέσει το χρεωμένο υποκείμενο ως αναποτελεσματικό και αποκλειστικά υπεύθυνο για την κατάστασή του. Ο Homo debitor είναι ένας «επιχειρηματίας» που εργάζεται επισφαλώς, δια βίου καταρτιζόμενος, απολυόμενος και επανακαταρτιζόμενος, αλλά πλήρως εξοικειωμένος με αυτή τη διακινδύνευση.

Το χρεωμένο υποκείμενο είναι «ελεύθερο» να επιλέξει μονάχα τη μοίρα που του έχει επιβληθεί, δηλαδή, να χρεώνεται, και μονάχα με τον τρόπο αυτό μπορεί να αντιληφθεί την «ελευθερία» του, μπορεί να έχει, δηλαδή, δυνατότητα επιλογής. Εδώ ερχόμαστε να συναντήσουμε από έναν άλλον δρόμο τη βασική προδιαγραφή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής για τον κόσμο της εργασίας: Μόνο μέσα από την πώληση της εργατικής του δύναμης μπορεί ο προλετάριος να αποκτήσει αίσθηση «ελευθερίας» και να ενταχθεί στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Μέσα από την επισφάλεια και την κατάργηση κοινωνικών δικαιωμάτων, η αμοιβή της εργασίας υποχωρεί κάτω από το όριο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Και αφού οι υποχρεώσεις συσσωρεύονται με βάση τον χρόνο που περνάει και όχι με βάση το διαθέσιμο εισόδημα, γινόμαστε όλοι και όλες τοξικά παράγωγα μιας ζωής που δεν περιμένει. Η κυρίαρχη πολιτική παράγει και διαχειρίζεται αυτή την αμφισημία με πρωτοφανή κυνικότητα. Τι μας λένε: Η κοινωνία –για να σταθεί στα πόδια της– πρέπει πρώτα να πεθάνει. Η αποδοχή αυτής της κυνικότητας είναι η κολυμβήθρα από την οποία προβάλουμε ως Homo debitor. Βαφτιζόμαστε αναλαμβάνοντας την τήρηση μιας υπόσχεσης προς τον πιστωτή. Η συγκρότηση του χρεωμένου υποκειμένου είναι η αυτοεικόνα που προκύπτει από τη σχέση αυτή για τον οφειλέτη. Ζούμε συνεχώς υπό την αίρεση μιας οφειλής που εσωτερικεύεται μαζί με την ενοχή – ο έμπορος της Βενετίας συγκατοικεί μέσα μας με τον τοκογλύφο του Σαίξπηρ – εμείς αναλαμβάνουμε για λογαριασμό του πιστωτή να τιμωρήσουμε τον εαυτό μας με την ενοχή που νιώθουμε. Η οφειλή υπενθυμίζεται αέναα, η οφειλή συνιστά μιαν αξίωση σχέσης που δεν αίρεται ποτέ επειδή αναπαράγεται διαρκώς.

Επειδή η οφειλή προκαταβάλει το μέλλον, υπάγει κάθε δυνατότητα επιλογής στην αναπαραγωγή των υφιστάμενων σχέσεων παραγωγής. Η α-χρονικότητα αυτή είναι πρόδηλη κάθε φορά που υποτίθεται ότι η κοινωνία ξελασπώνει (ας θυμηθούμε τον λόγο των κυρίαρχων μέσων λίγο πριν το πρώτο μνημόνιο, λίγο πριν το πρώτο κούρεμα, τώρα στην πρώτη «έξοδο» στις αγορές) και αμέσως μετά συνειδητοποιούμε ότι είμαστε στην ίδια και χειρότερη μοίρα. Και εκεί όπου ο χρόνος παύει να έχει οποιοδήποτε νόημα του αποδίδουμε ως επιλογή, ως δυνατότητα, η δημοκρατία καταργείται σε κάθε κλίμακα αναφοράς: χρεωμένοι άνθρωποι, χρεωμένα νοικοκυριά, χρεωμένοι δήμοι, χρεωμένες κοινωνίες. Ο Homo debitor είναι ένα ά-χρονο υποκείμενο χωρίς δυνατότητα πολιτικής παρέμβασης. Είναι αυτή άραγε η μοναδική μοίρα που μας απομένει;

Ο Maurizio Lazzarato παραπέμπει στο ελληνικό παράδειγμα, για να θέσει ως κεντρικό διακύβευμα την ίδια την ορθολογικότητα. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται ελπιδοφόρες αντιστάσεις για την υπεράσπιση δικαιωμάτων και δημόσιων αγαθών. Με τις αντιστάσεις αυτές ο κόσμος της εργασίας επιχειρεί να επιστρέψει στη δημοκρατία, στην πολιτική σημασία του χρόνου, επιχειρεί να απαλλαγεί από την ενοχή και να ανακτήσει τον έλεγχο πάνω στο μέλλον του. Στον βορρά έχουμε πολλές τέτοιες αντιστάσεις και συλλογικότητες, μεταξύ άλλων: ΒΙΟΜΕ – Νερό – Ευκαρπία – Σκουριές. Συλλογικότητες που δρουν τοπικά και συνδέονται με αντίστοιχα κινήματα στην Ευρώπη και τον κόσμο, συλλογικότητες μέσα από τις οποίες διατυπώνονται προτάγματα με σαφείς ταξικές αναφορές. Με κινηματικές διαδικασίες που διεκδικούν την επιστημονική γνώση για το σχέδιο του κόσμου της εργασίας. Με αναδιατύπωση των οικολογικών αιτημάτων ώστε αυτά να έχουν σαφή χωρική και κοινωνική αναφορά. Η οικονομία των αναγκών που προτάσσει η Αριστερά είναι το πασχαλινό τραπέζι με τις συλλογικότητες και τις κινηματικές διαδικασίες που μας περιμένει όλους και όλες. Προϋπόθεση για την προσέλευσή μας, η απαλλαγή από την ενοχή που μας έχει επιβληθεί, η απαλλαγή από το χρίσμα του Homo debitor.

Ο Τάσος Χοβαρδάς διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και είναι υπ. δημοτικός σύμβουλος με τη «Θεσσαλονίκη – Ανοιχτή Πόλη»