Το "Ανεστραμμένο ύψος του ποιήματος"

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ

Τα αγαθά της συγκοινωνίας, λάδι και μολύβι σε καμβά, 34,8x69,3εκ., 1920-1925,
Κληροδοσία αντί Φόρου Κληρονομιάς Νικολάου Παρθένη,
Εθνική Πινακοθήκη- Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΗΛΙΑΣ, Στην αψίδα των νεκρών θριάμβων, εκδόσεις Πατάκη, σελ. 64

Μέσα στην ποιητική γλώσσα, η ποίηση αναδεικνύεται ως η εκθετική ανάπτυξη της σημασίας, δηλαδή ως η μέχρι των ακραίων ορίων διεύρυνση του σημασιακού πεδίου των λέξεων, οι οποίες είναι με τέτοιον τρόπο διευθετημένες στην ποιητική πρόταση ώστε να συγκροτούν πράγματι γλώσσα ποιητική, δηλαδή ψυχοδυναμικό σχεδίασμα μορφών και ηχοεικόνων. Ωστόσο, αυτή η ανοδική ανάπτυξη των μορφών και των ηχοεικόνων συχνά επισκιάζεται και υποφέρει τον βαθμό μηδέν της δυναμικής της, οσάκις η χαρακτηριστική ευκολία μιας εξωτερικής ποιητικής κατασκευής επικρατεί και επιβάλλεται ως αποτέλεσμα της γραμμικής διαδοχής λέξεων και εικόνων προκειμένου να περιγραφεί μια συναισθηματική εκδοχή τού προφανούς, ή προκειμένου το προφανές να επανέρχεται διαρκώς, αυτοποιούμενο και αυτοποιητικό.

Οι σκέψεις αυτές για την ποιητική γλώσσα έχουν ως στόχο να καταδείξουν την πτωτική κατάσταση κυρίως της πρόσφατης "ποιητικής παραγωγής", κατάστασης η οποία, μέσω της μάλλον ομόθυμης αποδοχής της, παραποιεί την ποιητική γλώσσα, σε βαθμό μάλιστα που η φανέρωση του ψυχοδυναμικού σχεδιάσματος της ποιητικής στιγμής να βρίσκεται πλέον σε σπανιότητα, μολονότι θα μπορούσε κάποιος ορθά να ισχυρισθεί ότι ίσια ίσια αυτή η τωρινή σπανιότητα είναι που κάνει περισσότερο πολύτιμη τη φανέρωση της ποιητικής στιγμής.

Έχω την εντύπωση ότι η ποιητική εργασία του Αλέξανδρου Μηλιά, για την οποία γίνεται εδώ ο λόγος, αποπνέει το άρωμα μιας τέτοιας σπανιότητας, εμπίπτει, δηλαδή, στον χώρο του ψυχοδυναμικού σχεδιάσματος το οποίο συγκροτεί την ποιητική γλώσσα. Θέλω να πω ότι στην περίπτωση του Μηλιά, το σχεδίασμά του είναι ήδη μια γλώσσα που αναστοχάζεται τον ποιητικό της εαυτό, που τον εκθέτει κατά τρόπον ώστε ο αναστοχασμός να την επιστρέφει σε καταγωγικές περιοχές, και από αυτές τις περιοχές να προβάλλει το δικαίωμά της να είναι γλώσσα ποιητική, να είναι εκθετική ανάπτυξη των λέξεών της και επιπλέον δυναμική εκτύλιξη μορφών και ηχοεικόνων:

Συλλαμβάνοντας την απουσία τόπου να σε υποδεχθώ,

το μεγαλείο σκέφτηκα της γλώσσας, ας προστάξει

θάνατο σε μικρές κυρίες δίχως καρδιά,

σε φράσεις σφήνες νοημάτων.

Δεν πρέπει άλλο να έχω

την πολυτέλεια αγγίγματος ρωγμών.

Μπορούμε εύκολα να παρατηρήσουμε ότι στο παραπάνω ποιητικό χωρίο η τεχνική, μέσω της οποίας διευθετούνται οι λέξεις προκειμένου να συγκροτήσουν γλώσσα ποιητική και αναστοχαστική, είναι η τεχνική μιας οιονεί αποσπασματικής παράστασης, μιας και δηλώνεται εξ αρχής η απόγνωση της απουσίας τόπου υποδοχής μιας, εντούτοις, αποσιωπούμενης "μητρικής" μορφής μέσα στην ποιητική γλώσσα, η οποία, ωστόσο, νοσταλγικά διατηρεί το μεγαλείο της ως ψυχικής δυναμικής. Κατά συνέπεια, οι προσφερόμενες ποιητικές προτάσεις δεν είναι δυνατόν να εισβάλλουν σε οποιοδήποτε προφανές νόημα, αλλά, αντίθετα, προϋποθέτουν έναν θάνατο νοήματος ως εκκίνηση του ψυχοδυναμικού σχεδιάσματος, οπότε, και εξαιτίας αυτής της αδυναμίας, το ίδιο το σχεδίασμα παραμένει αδιέξοδο ως "πολυτέλεια αγγίγματος ρωγμών". Θα είχαμε, λοιπόν, το δικαίωμα να συμπεράνουμε ότι το ποιητικό χωρίο με αυτή την ψυχοδυναμική διευθέτηση των λέξεών του μορφοποιείται ως σκελετός μιας ακολουθίας ηχοεικόνων, οι οποίες αναστοχάζονται τις καταγωγικές περιοχές των αισθητικών και ψυχικών του καταστάσεων που άλλοτε, μέσα στο μεγαλείο της ποιητικής γλώσσας, αποτύπωναν τα πανίσχυρα ίχνη της δημιουργικής και διαλεκτικής μετουσίωσης στιγμών βιωμένης ζωής.

Το χέρι της μητέρας μου αρκούσε,

στην κορυφή με έστελνε των πύργων.

[...]

Και σκάβω τις ρωγμές των πετρωμάτων,

το χέρι της κλεισμένο του θανάτου.

Απ' την ζωή με αποσπά σαν να 'χω

μόνος μου από καιρό πεθάνει.

Η τεχνική είναι και εδώ η ίδια. Με τη διαφορά ότι η "μητρική" μορφή τώρα λέγεται, γεμίζοντας τον χώρο της απουσίας με το χέρι του θανάτου να εποπτεύει την αποτύπωση της μορφής, όχι ως κυριολεκτικού νοήματος, αλλά ως καθαρής μορφής με πολλαπλές σημασίες, οι οποίες δεν αναστέλλουν πλέον το άγγιγμα ρωγμών, όπως προηγουμένως, αλλά, απεναντίας, σκάβουν "τις ρωγμές των πετρωμάτων" με το δικαίωμα που τους δίνει το χέρι της μορφής κλεισμένο του θανάτου. Άλλωστε, το δικαίωμα αυτό είναι πάνω απ' όλα ένα δικαίωμα γραφής του ποιήματος - το μόνο δικαίωμα που το ποίημα διεκδικεί απέναντι στις λέξεις και τα πράγματα, και ίσως απέναντι στον ίδιο τον δημιουργό του, για τον οποίο το ύψος του ποιήματος αναστρέφει τη ματαίωση της στιγμής εκείνης κατά την οποία το βιωμένο αναβιώνεται ως μια κοιμώμενη απορία μη-εκπλήρωσης ή έστω αδυνατότητα εκπλήρωσης εν εγρηγόρσει συναισθημάτων, ψυχικών ρήξεων και καταγωγικών ιχνών. Το ψυχοδυναμικό σχεδίασμα του ποιήματος αναδύεται έτσι ως μια καινούργια μορφή ματαίωσης, την οποία, ωστόσο, επιβάλλουν στον δημιουργό οι αλληλουχίες των μορφών και των ηχοεικόνων που επιλέγει προκειμένου να ομολογήσει τη ματαίωσή του:

[...] θα βγαίνω

νεκρός από ύπνο, μόνος μου στο ανεστραμμένο

ύψος του ποιήματος, για να κερδίζω τόση

αγάπη όση ξεχνώ να καταβάλω κι όση

μπορώ να μην ζητώ - στ' αλήθεια ματαιωμένος.

Μίλησα ήδη για την μέσα στο ποίημα απουσία "μητρικής" μορφής και στη συνέχεια για μια μάλλον αιφνίδια παρουσία της, η οποία ωστόσο ερμηνεύει την απουσία, ομολογώντας τη ματαίωση που επιβάλλουν στον δημιουργό οι αλληλουχίες μορφών και ηχοεικόνων. Θα πρέπει να διευκρινίσω ότι κάθε ποίημα, στο βαθμό που συγκροτεί ποιητική γλώσσα, δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά ένας αδιάκοπος μετασχηματισμός αυτής της "μητρικής" μορφής ως καθαρής μορφής, μη κυριολεκτικής αλλά μετουσιωμένης μέσα σε διαδοχικές παραλλαγές, υποθέσεις και περιφράσεις. Στο υπό συζήτηση ποιητικό κείμενο του Μηλιά, ο αδιάκοπος μετασχηματισμός, η υποτιθέμενη απουσία και/ή παρουσία, καθώς και οι συνεχείς παραφράσεις της "μητρικής" μορφής είναι ο κανόνας των ποιημάτων και των ποιητικών αναδύσεων μέσω της γλώσσας και προς χάριν της γλώσσας - μια ελάχιστη λέξη αλλά βαρύνουσα, τόσο ώστε να παρέχει έναν ευρύτατο συγκινησιακό χώρο ανάπτυξης της "μητρικής" μορφής:

Η τεφρή μου χάρη δεν θα εξαντληθεί

στον σπαραγμό για την μητέρα, στην απορημένη

όψη της ενώ θα βλέπει να βογγώ

τον θάνατό της.

Ούτως ή άλλως είναι ζωντανή.