Κυρίαρχες νοηματοδοτήσεις και αθέατοι (ενδιάμεσοι) χώροι

ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΜΙΧΑ

       Χρύσα (Βαρδέα), Newspaper Portofolio (λεπτομέρεια), 

22 μεταξοτυπίες, 87x63,5εκ., 1962

Στις θεωρητικές διατυπώσεις που θεμελιώνουν τη συζήτηση για τον δημόσιο χώρο, για να ορισθεί το δημόσιο, με τις ποικίλες υλικές και κοινωνικοπολιτικές του νοηματοδοτήσεις, αντιτίθεται σε κάτι άλλο: συνήθως στο ιδιωτικό, το αθέατο, ή το ασήμαντο, το ασφαλές, το φυσικό. Οι αντιπαραθέσεις αυτές το φέρνουν αντιμέτωπο και στο ιδεατό του πρότυπο, που ενσαρκώνει την απόλυτη λειτουργία του «κοινού τόπου», του πεδίου που καθιστά δυνατό τον ελεύθερο και ισότιμο λόγο, εξασφαλίζοντας τη συναίνεση και την ενεργό συμμετοχή όλων. Έτσι η σύγχρονη εποχή (καλύπτοντας μια ευρύτατη ιστορική περίοδο) χαρακτηρίζεται από ποικίλες δυνάμεις που υπονομεύουν, αποδυνα-μώνουν ή συρρικνώνουν το ιδεώδες του δημοσίου. Τα διπολικά σχήματα δημιουργούν και αναπαράγουν σειρά από επιμέρους χωρο-κοινωνικές πολώσεις με έντονα έμφυλο, ταξικό και εθνοτικό χαρακτήρα ενώ, χαράσσοντας όρια απροσπέλαστα και αμετάκλητα ανάμεσα σε γεωγραφικά και κοινωνικά διακριτούς χώρους, απαξιώνουν ό,τι επιβιώνει σε πιο αμφίρροπες ενδιάμεσες καταστάσεις.

Οι αδυναμίες του θεωρητικού αυτού πλαισίου γίνονται ακόμα πιο φανερές όταν καλείται να επεξεργαστεί το κυρίαρχο σήμερα ιδεολογικό πρόταγμα υποταγής στο αναπόφευκτο, αντίληψη που επιχειρεί, κατασκευάζοντας ακόμα πιο σκληρά όρια, να επαναφέρει μια εδραιωμένη (νοούμενη ως ιδανική) κανονικότητα ─ κανονικότητα ηθικά αυτονόητη, ανδροκρατούμενη, ξενοφοβική και κοινωνικά ιεραρχημένη. Οι πολιτικές κατάργησης δικαιωμάτων άμεσα συνυφασμένων με τη δημόσια σφαίρα, οι πρακτικές καταστολής και ποινικής δίωξης όσων παρεκκλίνουν, αλλά και οι προτάσεις (επανα)σχεδιασμού του δημόσιου χώρου της Αθήνας, υποστηρίζονται από κυρίαρχες αφηγήσεις που αντιτάσσουν έναν ιδεατό δημόσιο χώρο με «κατάλληλους» κατοίκους και «επιθυμητούς» επισκέπτες, στις υποβαθμισμένες συνοικίες της πόλης και τις «επικίνδυνες» κοινωνικές ομάδες που τις κατοικούν. Είναι ενδεικτικό ότι στην πρόσφατα δημοσιοποιημένη από το Δήμο της Αθήνας πρόταση Σχεδίου Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης (ΣΟΑΠ) για το εμπορικό και ιστορικό κέντρο της Αθήνας, οι 18 στόχοι και άξονες παρέμβασης αποκρυσταλλώνονται σε ένα πρόγραμμα δράσης που θέτει σε πρώτη προτεραιότητα την αντιμετώπιση της παραβατικότητας, τα προβλήματα που συνδέονται με τους οίκους ανοχής και τους κινδύνους από την υψηλή συγκέντρωση παράνομων μεταναστών στο κέντρο της πόλης. Η συνεχώς εντεινόμενη από τη δεκαετία του 1990 αστυνόμευση του δημόσιου χώρου της Αθήνας και ο πολιτικός και δημοσιογραφικός λόγος που την υπηρετεί, χαρτογραφώντας στις γειτονιές της «σημαδιακά άβατα», «γκέτο αλλοδαπών» και «ζώνες υψηλής εγκληματικότητας», καθιστούν επιτακτική την ανάγκη να ξανασκεφτούμε τις πολυσήμαντες σημασίες του δημοσίου, απεγκλωβισμένες από παγιωμένα σχήματα και χωρο-κοινωνικές περιχαρακώσεις.

Ο δημόσιος χώρος της πεζοδρομημένης Πανεπιστημίου στις οριστικές μελέτες του Rethink Athens είναι γυαλιστερός, εντυπωσιακός και μέχρι να τον δούμε υλοποιημένο, εικονικός. Ωστόσο στις πολυπληθείς συνοικίες της πόλης, ένα μωσαϊκό από καθημερινές πρακτικές χαρακτηρίζει έναν άλλο δημόσιο χώρο. Εκεί αναπτύσσονται κινήματα, συλλογικές μορφές διεκδίκησης και αλληλεγγύης, αλλά και πιο σιωπηλές στρατηγικές επιβίωσης, οικειοποίησης χώρου και αναπροσδιορισμού κανόνων. Στους χώρους αυτούς βιώνεται η ετερότητα μέσα σε εργασιακές σχέσεις φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων, μοιράζονται εμπειρίες και αγωνίες σε αυθόρμητες συζητήσεις στις στάσεις λεωφορείων, στο σχόλασμα του σχολείου, σε παιδικές χαρές ή στις «ουρές» των δημόσιων υπηρεσιών. Εκεί στήνονται δίκτυα αλληλοβοήθειας ανάμεσα σε γειτονικά σπίτια και καταστήματα, ελεύθεροι επαγγελματίες γιατροί εξετάζουν ασθενείς χωρίς χαρτιά, δασκάλες αναπτύσσουν δράσεις εκτός του επίσημου προγράμματος για να βοηθήσουν όσους και όσες δυσκολεύονται με τη γλώσσα ή για να αναδείξουν στα παιδιά τις διαφορετικές σημασίες του χώρου και κυρίως τη δική τους εμπλοκή και ευθύνη στη συγκρότησή του. Εκεί μικροεπιχειρηματίες του κέντρου κρατούν ισορροπίες και διαμορφώνουν προστατευτικά δίκτυα σε ευπαθείς ομάδες. Εκεί εξελίσσονται και διασταυρώνονται μυριάδες ακόμα συνηθισμένες ιστορίες ανθρώπων που ορατά δεν μοιάζει να αντιστέκονται στο σύστημα. Είναι εκείνοι οι «άλλοι» που δεν εντάσσονται στα άκρα των διπολικών σχημάτων, αλλά, με την παρουσία τους, τη στάση τους και τις πρακτικές που αναπτύσσουν, καταφέρνουν, όχι απαραίτητα συνειδητά, να διασχίζουν, να μετατοπίζουν ή να υποσκάπτουν όρια για να διαμορφώσουν τον δικό τους ενδιάμεσο χώρο, ένα χώρο περιεκτικό, καθημερινής διαπραγμάτευσης. Οι «αθέατοι» αυτοί χώροι είναι κοινωνικά άνισοι, συγκρουσιακοί, εξαρτημένοι από σχέσεις εξουσίας και εμποτισμένοι από αποκλεισμούς. Είναι ωστόσο χώροι γνήσια δημόσιοι όσο οι αντιθέσεις παραμένουν ανοικτές υπό αμφισβήτηση.

Αυτοί οι «άλλοι» καλούνται σήμερα, στο πλαίσιο μιας ιδιότυπης «δημόσιας» συνεισφοράς ιδεών, να «ενεργοποιήσουν την Αθήνα», ενώ παράλληλα εκτίθεται στα μάτια τους το όραμα μιας άλλης καθημερινότητας που θα τους επιτρέπει να επισκέπτονται τους πολυάριθμους πολιτιστικούς χώρους του κέντρου, να πετούν μπαλόνια και να ξαπλώνουν στις «καρέκλες χαλάρωσης» που περιλαμβάνει η νέα αστική επίπλωση στο γραμμικό πάρκο της Πανεπιστημίου. Και όμως, η κυρίαρχη αφήγηση δε φαίνεται να αγνοεί τους ενδιάμεσους χώρους της πόλης, αλλά να τους διαγράφει, να τους εξαλείφει για να εδραιώσει τη δική της κανονικότητα. Η απόλυτη κοινωνική συναίνεση ως αυτοσκοπός και η τακτοποίηση του χώρου ως αυταπόδεικτη απάντηση δεν είναι η μόνη μας επιλογή. Ένας δημόσιος χώρος συζήτησης και διαπραγμάτευσης δεν απορρίπτει καμία λύση, αναιρεί ωστόσο τη μοναδικότητά της.

Παραμονές εκλογών και πίσω από την ευφάνταστη εικόνα της Αθήνας του 2016, επιβιώνει μια πόλη σε κρίση. Εκεί καθημερινά αναπτύσσονται και διαπλέκονται ανθρώπινες σχέσεις, σίγουρα σύνθετες, πολύπλοκες, γεμάτες ρήξεις και ανατροπές, σχέσεις ωστόσο που μπορεί να χτίζουν ένα καλύτερο μέλλον. Στο χέρι μας είναι να αποκαλύψουμε τη δυναμική τους, και είναι πολιτική ευθύνη της Αριστεράς να τους δώσει χώρο και δημοσιότητα.

Η Ειρήνη Μίχα είναι λέκτορας ΕΜΠ, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, 

e-mail: imicha@arch.ntua.gr