Από τη σκοπιά του μέλλοντος

ΤΟΥ ΣΑΒΒΑ ΜΙΧΑΗΛ

“Το πραγματικό πρόβλημα του Άουσβιτς είναι ότι συνέβη και ότι το γεγονός αυτό δεν αλλάζει ούτε και με τις καλύτερες, αλλά ούτε και με τις χειρότερες προθέσεις.”[1] Λόγια της μαρτυρίας του Ουγγροεβραίου και μεγάλου συγγραφέα Ίμρε Κέρτες που μόλις δεκαπεντάχρονος στάλθηκε στο Άουσβιτς, μετά στο Μπούχενβαλντ κι επέζησε. Ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω. Κανείς/δεν μαρτυρεί για τον/ μάρτυρα προειδοποιούσε ένας άλλος επιζών και μέγας κι αυτός ποιητής της γραφής, ο Ρουμανοεβραίος Πάουλ Τσέλαν.[2]

Το πραγματικό πρόβλημα του Άουσβιτς είναι ότι συνέβη. Τελεία και παύλα. Συνέβη. Το στρατόπεδο εκμηδένισης, σημείο αναφοράς όλης της Καταστροφής των Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί, το μαύρο σύμβολο της Σοά χαραγμένο στο μπράτσο της ανθρωπότητας, είναι ανεξίτηλο, ανεξαγόραστο, ατιμώρητο, ανοιχτό τραύμα και τετελεσμένο της Ιστορίας. Ό,τι κι αν λένε οι “αρνητές” του, οι δικολάβοι του Ναζισμού κι οι νοσταλγοί των κρεματορίων, τότε και σήμερα, από την Ουκρανία ως την Ουγγαρία και την Ελλάδα κι ακόμα παραπέρα. Ή αυτοί, σε Αμερική κι Ευρώπη, που το “θυμήθηκαν” δεκαετίες μετά, και το “θυμούνται” μόνον όταν κι όπως τους συμφέρει, όσοι επιχείρησαν να το μετατρέψουν σε θέαμα για τους βολεμένους στο μοντέρνο Κολοσσαίο, σε αβλαβές (για τους κρατούντες) εικόνισμα ή και σε raison d' Etat.

Ας προσέξουμε την μαρτυρία του μάρτυρα Κέρτες όταν τον “βράβευαν” για την καταγραμμένη οδύνη του: “Δεν επιχείρησα ποτέ να αντιμετωπίσω τον κύκλο των προβλημάτων που λέγεται Ολοκαύτωμα σαν μια άλυτη σύγκρουση μεταξύ Γερμανών και Εβραίων· δεν πίστεψα ποτέ ότι πρόκειται για το πιο πρόσφατο κεφάλαιο της ιστορίας των εβραϊκών παθών, το οποίο ακολούθησε λογικά τις προηγούμενες δοκιμασίες τους· δεν το είδα ποτέ σαν μια λεγόμενη μοναδική εκτροπή της Ιστορίας, σαν ένα πογκρόμ που με τις διαστάσεις του ξεπερνά όλα τα προηγούμενα, σαν μια προϋπόθεση για τη δημιουργία του εβραϊκού κράτους. Με το Ολοκαύτωμα συνειδητοποίησα την κατάσταση του ανθρώπου, τον τελευταίο σταθμό της μεγάλης περιπέτειας στην οποία περιήλθε ο άνθρωπος της Ευρώπης μετά από δύο χιλιάδες χρόνια ηθικής και πολιτισμικής ιστορίας[...] Το συμπέρασμα που βγάζει ο Κέρτες είναι απροσδόκητο: “Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, εκείνο που εκφράστηκε με την Τελική Λύση και με το ‘σύμπαν των στρατοπέδων συγκέντρωσης’ δεν είναι δυνατόν να παρερμηνευτεί, και η μοναδική δυνατότητα που έχουμε για να επιζήσουμε και να αντλήσουμε δημιουργική δύναμη είναι να αναγνωρίσουμε αυτό το σημείο μηδέν [...] όταν αναλογίζομαι το Άουσβιτς, σκέφτομαι κατά παράδοξο τρόπο μάλλον το μέλλον παρά το παρελθόν”[3]

Το Άουσβιτς, σημείο μηδέν. Κατανοητό, μέχρι ένα βαθμό. Αλλά πώς μπορεί να είναι και σημείο αναφοράς του μέλλοντος; Το επισημάναμε άλλοτε: αν για τον Αριστοτέλη και την ελληνική σκέψη το όν λέγεται πολλαχώς, για την εβραϊκή παράδοση είναι το μη όν που επιδέχεται πολλαπλά ονόματα και νοήματα. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Θυμίζει συνομιλία μεταξύ Σοφών του Ταλμούδ, αν και πρόκειται για άθρησκους. Τρεις επιζώντες Εβραίοι λογοτέχνες μιλούν για την Εκμηδένιση και τα ναυάγια της ερμηνευτικής σκέψης, καθώς προσκρούει στον ύφαλο της μαζικής Εβραιοκτονίας στον 20ό αιώνα. Ο Ζαν Αμερύ ονομάζει το Άουσβιτς “ζοφερό αίνιγμα”, ο Πρίμο Λέβι “μαύρη τρύπα”, ενώ ο Ίμρε Κέρτες αναφωνεί σαν τον Αρχιμήδη: “Εύρηκα!- το Μέλλον αρχίζει αναγνωρίζοντας το σημείο Μηδέν”. Και οι τρεις για το Μηδέν μιλούν. Οι δύο πρώτοι αυτοκτόνησαν. Κάθε ορθολογιστής απελπίζεται μπροστά στο Μηδέν και κάθε ανορθολογιστής το μυθοποιεί και το προσκυνά. Μόνον όποιος έζησε το Μηδέν και μπορεί να το δει από την σκοπιά του Μέλλοντος, αντέχοντας την βασανιστική δοκιμασία του αρνητικού, την αντίφαση, αυτός θα ζήσει. Πώς να εξηγήσεις ότι μια γιγάντια γραφειοκρατική -τεχνοκρατική μηχανή στήθηκε, με τον μέγιστο ορθολογισμό, βιομηχανική οργάνωση κι αποτελεσματικότητα, για τον πιο εξωφρενικό σκοπό, την εξολόθρευση πληθυσμών, μια παράνοια που ονομάστηκε “πράξη βιολογικής υγιεινής της Αρίας Φυλής”;

Η επάνοδος της φασιστικής Δεξιάς, στις μέρες μας, επαναφέρει, ιδιαίτερα στους μαρξιστικούς κύκλους, τις παρωχημένες και πάντα άστοχες παρερμηνείες, που βλέπουν στο Άουσβιτς είτε τον θρίαμβο του ανορθολογισμού είτε την ενοχή του Διαφωτισμού. Στην πρώτη περίπτωση, ακολουθούν τον Λούκατς στην ατυχέστερη ίσως στιγμή του, στο έργο Η Καταστροφή του Ορθού Λόγου, όπου η διαμάχη ορθολογισμού/ανορθολογισμού υποκαθιστά την ζωντανή σύγκρουση ασυμβίβαστων μεταξύ τους κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων. Η αντιφασιστική πάλη, έτσι, ανάγεται σε μια προπαγανδιστική πάλη διαφώτισης των παραπλανημένων, καταφεύγοντας στην αστική ορθολογιστική μέθοδο και παράδοση, προπομπό μιας πολιτικής “λαϊκομετωπικής” συμμαχίας με τους αστούς δημοκράτες. Στην αντίθετη περίπτωση, επαναλαμβάνονται οι μύδροι του Χορκχάιμερ και του Αντόρνο κατά του Διαφωτισμού, που καταλήγουν στον ιστορικό πεσιμισμό και την πολιτική αδράνεια. Άλλοτε πάλι, μαζί με τον Μαντέλ, ενώ η ερμηνεία προσανατολίζεται σωστά στην ανίχνευση της υλικής ιστορικής βάσης του φαινομένου, στο έδαφος του όψιμου καπιταλισμού, εντοπίζει τελικά μόνο τον φονικό συνδυασμό του “μερικού ορθολογισμού” στα μέσα με τον “ολικό ανορθολογισμό” στον σκοπό. Αλλά ο συνδυασμός αυτός είναι μόνον η μορφή. Ποιο είναι το ιστορικό περιεχόμενο; Τι καθιστά το Άουσβιτς το Σημείο Μηδέν όχι απλώς του όψιμου καπιταλισμού αλλά του αστικού πολιτισμού συνολικά; Πώς; Και γιατί;

Η λογική της εκμηδένισης. Ποια είναι η διαλεκτική σύνδεση, η μέσα από αντιφάσεις μετάβαση από την λογική του κεφαλαίου στην λογική της Τελικής Λύσης, στην ορθολογικά σχεδιασμένη οριστική εξολόθρευση αυτών που υπήρξαν μόνιμα, σε κάθε περίοδο κρίσης, τόσο “χρήσιμοι” σαν αποδιοπομπαίοι τράγοι για τα πιο διαφορετικά κοινωνικά συστήματα και πολιτικά καθεστώτα; Ποια η ανάγκη να εξαφανίσουν, μια για πάντα, τον εβραϊκό λαό, τον κατεξοχήν αποδιοπομπαίο τράγο με το άστρο του Δαβίδ στο μέτωπο; Απαντήσεις δεν μπορεί να δώσει ένας “μαρξισμός” που έχει εκπέσει σε οικονομικό αναγωγισμό ούτε που εξαερώνεται σε μια ενατενιστική “κριτική θεωρία”, η οποία αρνείται να γίνει υλική δύναμη μέσα στις μάζες για να μετατραπεί “το όπλο της κριτικής σε κριτική των όπλων”[4]. Ο εξελικτικός “μαρξισμός” της Δεύτερης Διεθνούς, ο αυστρομαρξισμός του Όττο Μπάουερ, η “ορθοδοξία” του Κάουτσκυ και των σταλινικών εγχειριδίων, με την γραμμική τους αντίληψη της ιστορικής προόδου, προέβλεπαν ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη, στην πορεία της, θα εξαφάνιζε μεσαιωνικούς αναχρονισμούς και ιουδαιοφοβίες, φέρνοντας την αφομοίωση των Εβραίων.

Το Άουσβιτς σκόρπισε στον καπνό των κρεματορίων του τέτοιες φενάκες - παρόλο που επανήλθαν μεταπολεμικά, ιδιαίτερα σε Αμερική και Δυτική Ευρώπη, και καλλιεργούνται πάντοτε συστηματικά σαν οπιούχες παπαρούνες. Μέχρι να έρθουν, στις μέρες μας, να ταράξουν την νάρκη τα τάγματα εφόδου της ελληνικής “Χρυσής Αυγής” και του ουγγρικού Γιόμπικ και, τώρα, η ναζιστική Σβομπόντα και οι φονιάδες του “Δεξιού Τομέα” που δρουν στην Ουκρανία, με την πλήρη στήριξη κι υποκίνηση της “δημοκρατικής” ΕΕ, των ΕΠΑ και του ΝΑΤΟ. Η λογική της εκμηδένισης μπορεί να κρύβει τις ρίζες της κάτω από το καπιταλιστικό έδαφος, αλλά αυτές ρουφούν τους χυμούς τους από το ίδιο το κεφάλαιο και την λογική των αντιφάσεών του. Η απομύζηση της υπεραξίας από το κεφάλαιο-βαμπίρ(Μαρξ), με την κυριαρχία της νεκρής, αφηρημένης εργασίας πάνω στην ζωντανή συγκεκριμένη εργασία, απαιτεί την προσαρμογή όλων των πιέσεων της ζωής στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου, γεγονός που δίνει στην μοντέρνα εξουσία τον χαρακτήρα βιοεξουσίας (Φουκώ). Κι ο Ναζισμός ως μορφή της βιοεξουσίας σε κρίση είναι, όπως έλεγε κι ο Γκαίμπελς, “εφαρμοσμένη βιολογία” - για την ακρίβεια μια βιο-πολιτική γενοκτονίας, στο όνομα μιας ρατσιστικής ψευτοβιολογίας, αποκυήματος των γάμων του μοντέρνου θετικισμού με την σαρακοφαγωμένη αρχαϊκή μυθολογία. “Ο αστικός πολιτισμός μηρυκάζει την άπεπτη βαρβαρότητα”, έγραφε ο Τρότσκυ, το μοιραίο έτος 1933, περιγράφοντας τον θριαμβεύοντα Ναζισμό.[5] Το 1938, ο εξόριστος επαναστάτης είναι ο πρώτος που προβλέπει την επικείμενη Εβραιοκτονία κι ορίζει τον μοντέρνο αντισημιτισμό ως “τον τρομερό ιστορικό σπασμό του καπιταλισμού στην παρακμή του”[6] Το 1940, θα δώσει την χαριστική βολή στην “ορθόδοξη” αντίληψη, που βλέπει στον μοντέρνο αντισημιτισμό την επιβίωση μιας αρχαϊκής ιδεολογίας, τονίζοντας ότι είναι “το χημικά καθαρό απόσταγμα της ιμπεριαλιστικής κουλτούρας”[7]. Το Σημείο Μηδέν, όπως θα έλεγε κι ο Κέρτες. Ο τελευταίος σταθμός του πολιτισμού, εάν δεν ανατραπεί ο παρακμασμένος καπιταλισμός από την παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση.

Εκμηδένιση της εκμηδένισης. Ο ύμνος της Διεθνούς, στο γαλλικό πρωτότυπο, βάζει στο στόμα των προλεταρίων, των κολασμένων της γης, τα λόγια: είμαστε το τίποτα, ας γίνουμε το παν εμείς! Βλέπει το τίποτα χωρίς να παραλύει, αναγνωρίζει το Μηδέν από την σκοπιά του μέλλοντος, sub specie futuri. Δεν ζητάει να βελτιώσει, να μεταρρυθμίσει αυτό που υπάρχει, ένα καπιταλιστικό κόσμο σε επιθανάτια αγωνία, αλλά να τον ανατρέψει εκ θεμελίων για να γεννηθεί ό,τι δεν υπάρχει ακόμα, ο πανανθρώπινος ελευθεριακός κομμουνισμός.  Για να παραφράσουμε τον Μαρξ, οι φιλόσοφοι ερμήνευσαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το Άουσβιτς, το ζήτημα, όμως, είναι να αλλάξουμε τον κόσμο που το γέννησε και το γεννά, να ανατρέψουμε τα τετελεσμένα της Ιστορίας και εν τέλει να ζήσουμε.

Οι βιβλιογραφικές παραπομπές του κειμένου, στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και στο blog των «Αναγνώσεων».

---

[1]   Imre Kertész, Εύρηκα! 2002, Ομιλία στην απονομή του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας, μετάφραση Γιώτα Λαγουδάκου

[2]   Paul Celan, Aschenglorie, μετάφραση Στέλλας Νικολούδη

[3]   Εύρηκα! ό. π. π.

[4]   Κ. Μαρξ, Εισαγωγή του 1844 στην Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου

[5]   Λ. Τρότσκυ, Τι είναι ο εθνικοσοσιαλισμός;

[6]   Γράμμα του Τρότσκυ της 4ης Φεβρουαρίου 1938 στον Τζακ και την Σάρα Βέμπερ

[7]   Λ. Τρότσκυ, Μανιφέστο του Έκτακτου Συνεδρίου της Τετάρτης Διεθνούς 1940