Κομμουνισμός - Κυριαρχία του λαού

ΤΗΣ JODI DEAN

Ριζοσπαστική δημοκρατία και συλλογικά κινήματα σήμερα

Προδημοσίευση από τον τόμο που θα εκδοθεί τον Ιούνιο του 2014 από τις εκδόσεις Ashgate, στα αγγλικά, με την επιμέλεια των Αλ. Κιουπκιολή και Γ. Κατσαμπέκη. Κάθε Κυριακή δημοσιεύουμε ένα μεταφρασμένο απόσπασμα από κείμενο του τόμου.

Την τελευταία δεκαετία, σημαντικοί θεωρητικοί υποστήριξαν την ανάγκη να σκεφτούμε ξανά το θέμα του κομμουνισμού. Ο κομμουνισμός, ως υπόθεση, πραγματικότητα ή ορίζοντας, εμφανίστηκε εκ νέου επίκαιρος. Στο παρόν κείμενο, παρουσιάζω τον «λαό ως εμάς τους υπόλοιπους» (the people as the rest of us) ως μια αναδιατύπωση της ιδέας του προλεταριάτου και ως υποκείμενο του κομμουνισμού.

Ο κομμουνισμός είναι ένας όρος που δηλώνει τον συλλογικό προσδιορισμό της κοινής κατάστασης του λαού από τον λαό, την κυριαρχία του λαού. Ο λαός δεν είναι ένα όλον ή μια ενότητα. Είναι ένας διχασμένος, διχαστικός λαός, εμείς οι υπόλοιποι, εμείς που η δουλειά μας, οι ζωές μας και το μέλλον μας απαλλοτριώνονται, χρηματικοποιούνται, γίνονται αντικείμενο κερδοσκοπίας για τη χρηματική ικανοποίηση των ολίγων. Ο Georg Lukács αναφέρεται στον λαό με αυτήν ακριβώς την έννοια όταν εξηγεί τον διαλεκτικό μετασχηματισμό της έννοιας του λαού στην περιγραφή της Ρωσικής Επανάστασης από τον Λένιν: «Η θολή και αφηρημένη έννοια του ‘λαού’ έπρεπε να απορριφθεί, αλλά αυτό για να μπορέσει να αναπτυχθεί μια επαναστατική, ιδιαίτερη έννοια του ‘λαού’ -η επαναστατική συμμαχία των καταπιεσμένων- από μια συγκεκριμένη κατανόηση των συνθηκών της προλεταριακής επανάστασης».

Όταν ο λαός είναι το υποκείμενο του κομμουνισμού, η κυριαρχία του δεν είναι η κυριαρχία των διάσπαρτων ατόμων της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η κυριαρχία του λαού αντιστοιχεί στην πολιτική μορφή την οποία η μαρξιστική θεωρία περιγράφει ως δικτατορία του προλεταριάτου, την άμεση και επίφοβη κυριαρχία του λαού συλλογικά πάνω σε εκείνους που τον καταπιέζουν και τον εκμεταλλεύονται, πάνω σε εκείνους που ιδιοποιούνται ό,τι ανήκει σε όλους από κοινού.

Έχει νόημα για την αριστερά στις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρωπαϊκή Ένωση να συνεχίσει να σκέφτεται με βάση τον ηγετικό ρόλο του προλεταριάτου; Η εξουσία του οργανωμένου κεφαλαίου μπορεί να εξηγεί εν πολλοίς γιατί λίγοι από εμάς στις ΗΠΑ σκέφτονται με τους όρους του «προλεταριάτου» και της «αστικής τάξης». Αλλά δεν μας εμποδίζει να αναγνωρίσουμε την κοινωνική τάξη, την εργασία, τη διαίρεση, την ανισότητα και τα προνόμια (παρότι ασφαλώς προσπαθεί). Όλα αυτά είναι ορατά, απτά, αναπόφευκτα. Η υπόθεσή μου είναι, λοιπόν, ότι μια έμφαση στον λαό ως εμάς τους υπόλοιπους μπορεί να παίξει τον ίδιο ρόλο που παλιότερα έπαιζε το «προλεταριάτο».

Η έννοια του «μέρους χωρίς μέρος» του Ranciere μας προσφέρει ένα τρόπο να σκεφτούμε τον λαό ως εμάς τους υπόλοιπους, τον λαό ως διαιρετική δύναμη. Όταν ο λαός νοείται ως το μέρος εκείνων που δεν έχουν μέρος/μερίδιο, δεν ανάγεται σε ένα εμπειρικό δεδομένο ή δεν ταυτίζεται με το σύνολο της κοινότητας. Απεναντίας, ο λαός ορίζει και σημαδεύεται από ένα κενό. Προσδιορίζεται, πολιτικοποιείται από το έγκλημα και την  αδικία που του έχει στερήσει ένα μέρος (πλούτου και αρετής στα αρχαία κείμενα).

Ο σύγχρονος καπιταλισμός ενδιαφέρεται λιγότερο για την παραγωγή πραγμάτων και περισσότερο για τις χρηματοπιστωτικές και εμπορικές πρακτικές που επωφελούν το 1 τοις εκατό, υποστηρίζοντας τη συνέχιση και αύξηση της κατανάλωσής του. Μερικοί από εμάς τους υπόλοιπους εργαζόμαστε στην υπηρεσία αυτής της χρηματοοικονομικής και εταιρικής ελίτ, ίσως ως λογιστές και σύμβουλοι, είτε ως πάροχοι υπηρεσιών πολιτισμού, διατροφής, υγείας και μεταφοράς, και λίγοι από εμάς ως εκπαιδευτές της νεολαίας τους. Ένα ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό από εμάς τους υπόλοιπους είμαστε άνεργοι, υπο-απασχολούμενοι, συνταξιούχοι, ανάπηροι, ή δεν αμειβόμαστε για μεγάλο μέρος της εργασίας που κάνουμε (ιδιαίτερα σε εργασίες παροχής φροντίδας).

Ο «λαός ως εμείς οι υπόλοιποι» δηλώνει εκείνους από εμάς που προλεταριοποιούμαστε από τον καπιταλισμό, τον λαό που δημιουργείται από την εκμετάλλευση, την απαλλοτρίωση των πρακτικών και επικοινωνιακών μας δραστηριοτήτων προς όφελος των πολύ πολύ πλουσίων. Όταν ο κομμουνισμός είναι ο ορίζοντας των πολιτικών μας δυνατοτήτων, η κυριαρχία του λαού υποδεικνύει μια θεώρηση του κράτους ως φορέα που χρησιμοποιούμε εμείς για να κυβερνήσουμε για εμάς ως συλλογικότητα. Είναι η συλλογική διεύθυνση του κοινού μας μέλλοντος για το κοινό μας καλό.

Η κυριαρχία είναι μια καλύτερη ονομασία της εξουσίας του λαού σε σύγκριση με τη δικτατορία. Ιστορικά, η δικτατορία δηλώνει μια προσωρινή ρύθμιση. Είτε ως πρόβλεψη του ρωμαϊκού συντάγματος είτε ως ένα βήμα προς τον μαρασμό του κράτους, η δικτατορία σημαίνει την κατ’εξαίρεση σύγκλιση της νομιμότητας και της ανομίας, της ισχύος και του δικαίου. Η περιορισμένη χρονικότητά της, που ενέχει έκτακτα μέτρα και καταστάσεις εξαίρεσης,  επιτρέπει πράξεις που συντελούνται έξω από σχέσεις λογοδοσίας και ελέγχου, πράξεις που δικαιολογούνται μόνον από τον επαναστατικό ζήλο.  Ως εξαιρέσεις, συμβάλλουν σε καταχρηστική βία και δεν περιορίζονται στην αναπόφευκτη βία. Η κατάχρηση και η υπερβολή γίνονται ένα με την κατάσταση. Είναι καλύτερο η βία της εξουσίας να παραμένει μια εξαίρεση, κάτι κακό, το οποίο απαιτεί δικαιολόγηση: ήταν αναγκαία ή επεδίωκε την εκδίκηση, την απόλαυση, την προώθηση μερικών συμφερόντων; Εξυπηρετούσε το κοινό καλό; Η επαναστατική μανία του λαού δεν έχει όριο και είναι ανεξέλεγκτη. Αλλά αυτή δεν μπορεί και δεν πρέπει να ενσωματωθεί σε μια κυβερνητική ή συνταγματική μορφή (είτε πρόκειται για τη δικτατορία του προλεταριάτου είτε για την κυριαρχία του λαού). Κάτι τέτοιο θα προκαλούσε και θα επέτρεπε καταχρηστικά μέτρα στο όνομα της επαναστατικής αλλαγής, σαν ο μετασχηματισμός του λαού να ήταν μια διαδικασία που θα μπορούσε να λάβει τέλος.   

Η μορφή που παίρνει η εξουσία του λαού ποικίλλει αναπόφευκτα – η κυριαρχία του λαού δεν παίρνει μόνον ή αποκλειστικά τη μορφή της κρατικής κυριαρχίας. Η κρατική κυριαρχία είναι ομοίως περιορισμένη, προσωρινή και ατελής, στον βαθμό που ο λαός υπερβαίνει τις μορφές του κράτους. Αλλά μόνον σε έναν κόσμο χωρίς λαό δεν θα ήταν καθόλου απαραίτητη η εξουσία του λαού. Αυτή η εξουσία νοείται με όρους αυτοδιοίκησης, αυτοελέγχου, αυτοδιαχείρισης. Μπορεί και πρέπει να συνδυαστεί και να συνεξεταστεί με τις διυποκειμενικές, αμοιβαία καθοριστικές συνθήκες του εαυτού, καθώς δεν υπάρχει αυτονομία χωρίς συλλογική αυτοκυβέρνηση. Η περιγραφή του κομμουνισμού από τον Μαρξ, ως ελεύθερη ανάπτυξη καθενός που συμβαδίζει με την ελεύθερη ανάπτυξη όλων, εκφράζει αυτόν τον αμοιβαίο καθορισμό ή διαλεκτικό βολονταρισμό. Χωρίς τον συλλογικό καθορισμό των συνθηκών από τον λαό, καθένας παραμένει ανελεύθερος.

     Αυτό είναι το νόημα που προσλαμβάνει η κυριαρχία του λαού, ως η κυριαρχία από εμάς τους υπόλοιπους. Στον βαθμό που ο κομμουνισμός δηλώνει αυτή την κυριαρχία, το κομμουνιστικό κίνημα προσπαθεί να δημιουργήσει αυτές τις συνθήκες, κατανοώντας ότι είναι υλικές και ότι η πολιτική κυριαρχία του λαού είναι αδύνατη όταν οι βασικές συνθήκες των ζωών μας ξεφεύγουν από τον συλλογικό καθορισμό. Αυτή η κυριαρχία είναι αναπόφευκτα μερική και ατελής. Καθοριστικοί παράγοντες της ζωής μας –πότε γεννιόμαστε, πότε πεθαίνουμε, ποιοι είναι οι γονείς μας, ποιους αγαπάμε, η μητρική μας γλώσσα, ο καιρός- παραμένουν ανεξάρτητοι από τον έλεγχό μας. Τα όρια αυτά δεν σημαίνουν ότι και άλλοι παράγοντες είναι παρομοίως ανεξάρτητοι από τις προσπάθειές μας να τους διαμορφώσουμε. Μπορούμε να αποφασίσουμε, και ήδη αποφασίζουμε, για το ποιος θα πάρει τι, ποιος κατέχει τι, τι αμείβεται, τι τιμωρείται, τι ενισχύεται, τι εμποδίζεται. Στον βαθμό αυτό, η εξασφάλιση των αναγκαίων όρων για την κυριαρχία μας πάνω στον εαυτό μας ως λαό, των όρων που κρατούν ζωντανή την κομμουνιστική επιθυμία, συνεπάγεται αναπόφευκτα επιπλέον όρια στην κυριαρχία – δεν μπορεί να εξαλείψει τους όρους που την καθιστούν δυνατή και να παραμείνει κυρίαρχη.

Η Jodi Dean είναι καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Hobart-William Smith (Geneva/New York)