Χιώτικα παραμύθια

ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ

Melancholia – Altar, Πολύπτυχο, 2012, 310 x 630 cm

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Γ. ΒΙΟΥ, Το Πετειναράκι και άλλα χιώτικα παραμύθια, Επιμέλεια: Αγνή Στρουμπούλη, Εικονογράφηση: Ανδρέας Σινόπουλος, Εκδόσεις: άλφα πι, Χίος

ΚΩΝΣΤΑΤΙΝΟΥ ΚΑΝΕΛΛΑΚΗ, Με καιρόν κρίνει ο Θεός και άλλα 22 παραμύθια “ΤΩΝ ΕΚ ΤΟΥ ΧΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ”, Επιμέλεια – Εικονογράφηση: Γεωργία Λουκά–Μίτση, Πρόλογος: Γιώργος Γαλάντης, Εκδόσεις: άλφα πι, Χίος

Για την ταυτότητα ενός βιβλίου μάς προϊδεάζει, πλέον, στην σύγχρονη εποχή, το Δελτίο Τύπου ή, αλλιώς, το κείμενο ή τα κείμενα του εξωτερικού οπισθόφυλλου· στην περίπτωση των Χιακών Εκδόσεων «άλφα πι», το ίδιο ισχύει για τον έντυπο Κατάλογό τους. Το πρώτο μικρο-κείμενο που βρίσκεται τυπωμένο εκεί αφορά, γενικότερα, στην ιστορία, στην καταγωγή τού συγκεκριμένου κλάδου εργασίας, ενώ θέτει τις βάσεις και το πλαίσιο για το δεύτερο μικρο-κείμενο, το οποίο αφορά στους στόχους και τους τρόπους υλοποίησης του σκεπτικού που (πρέπει να) υπάρχει πίσω από την έκδοση ενός βιβλίου. Τα παραθέτω: «Βιβλίο. Λέξη που προέρχεται από τη φοινικική λέξη “βύβλο”, το φυτό απ’ όπου παραγόταν ο πάπυρος. Πρώτη μορφή βιβλίου, η στενή λωρίδα που τυλιγόταν σε κύλινδρο, το “ειλητάριο”. Ακολούθησε ο “κώδικας”, η μορφή του σημερινού βιβλίου. Πρώτο εξ ολοκλήρου ελληνικό βιβλίο πρέπει να θεωρηθεί η “Επιτομή των οχτώ τού λόγου μερών” τού Κωνσταντίνου Λάσκαρι που τυπώθηκε στο Μιλάνο το 1476. Η λέξη “έκδοση” με τη σημασία τής δημοσίευσης βιβλίου πρωτοαπαντά στους ελληνιστικούς χρόνους». «Η έκδοση ενός βιβλίου, με στόχο την ανάδειξη του συγγραφικού έργου και τη μεγαλύτερη ικανοποίηση του αναγνώστη, απαιτεί γνώσεις και ευαισθησία γύρω από τη σωστή διαμόρφωση της σελίδας, την αρμόζουσα επιλογή τυπογραφικών στοιχείων, τη λειτουργική κατανομή των κεφαλαίων, την αρμονική συνύπαρξη κειμένου και εικόνων, το ιδανικό εξώφυλλο». Οι χιώτες εκδότες Αντώνης και Γιάννης Παληός δεν διστάζουν να πουν πως γνωρίζουν την δουλειά τους και πως «την κάνουν καλά», καθώς γνωρίζουν επίσης πως το αποτέλεσμα ή, μάλλον, τα αποτελέσματα τους δικαιώνουν.

Στις εκδόσεις «άλφα πι» περιλαμβάνονται οι τομείς τής Λογοτεχνίας, της Ιστορίας, των Επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών (Ιατρικής και Νομικών), της Παιδείας, της Τέχνης (Ζωγραφική, Θέατρο, Φωτογραφία), ενώ μεγάλο μέρος αφορά και στην πλούσια τοπική Ιστορία, την Λαογραφία, την Τέχνη (εδώ θα βρούμε και τα έργα τού ζωγράφου, χαράκτη και λογοτέχνη Νίκου Γιαλούρη) και τον υλικό και πνευματικό πολιτισμό τού νησιού εν γένει. Μεταξύ των εκδόσεων ξεχωρίζουν, βέβαια, τα έργα τού Αδαμάντιου Κοραή (ανάμεσά τους και η πολυτελής επανέκδοση της διδακτορικής διατριβής του Medicus Hippocraticus), καθώς και η μελέτη Όμηρος Χίος αοιδός, όλα βραβευμένα από την Ακαδημία Αθηνών. Στις πιο πρόσφατες εκδόσεις ο ενδιαφερόμενος θα βρει, αφ’ ενός, ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο, το Υπόθεση Wiril. Επεισόδιο πολέμου Χίος 7 Φεβρ. 1944, του Κυριάκου Ντελόπουλου, μετά την ανάγνωση του οποίου καλείται ο καθένας να κρίνει και να συμπεράνει μόνος του τι συνέβη πραγματικά σε εκείνη την περίεργη όσο και τραγική «Υπόθεση» και, αφ’ ετέρου, το Στον παράδεισο του Αρχιπελάγους. Η Χίος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών (1420-1820), του Νίκου Μερούση, όπου ανθολογούνται κείμενα που χρονικά εκτείνονται στην διάρκεια τεσσάρων αιώνων.

Στην κατηγορία τής Λογοτεχνίας οι εκδότες έχουν συμπεριλάβει και μία σειρά από συλλογές αλλά και μεμονωμένες εκδόσεις παραμυθιακού υλικού, όλες εξαιρετικά φροντισμένες από τυπογραφικής απόψεως, γεγονός που, σε συνδυασμό οπωσδήποτε με το πολύτιμο περιεχόμενό τους, τις καθιστά ένα γοητευτικό απόκτημα. Εδώ θα εστιάσουμε σε δύο από αυτές.

Το μικρό χάρτινο (με πολύ όμορφο κίτρινο σκληρό εξώφυλλο) κόσμημα που φέρει τον τίτλο Το πετειναράκι και άλλα χιώτικα παραμύθια αντλεί το υλικό του από την συλλογή τού Στυλιανού Βίου, έτσι όπως αυτή η τελευταία έχει συμπεριληφθεί στον τέταρτο από τους πέντε τόμους τού The folklore of Chios (1949), των Φιλίππου Αργέντη και H. J. Rose. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε η πολύ γνωστή αφηγήτρια παραμυθιών Αγνή Στρουμπούλη και αυτή η ταιριαστή, ούτως ή άλλως, επιλογή από την πλευρά των εκδοτών και των συγγενών τού Στυλιανού Βίου επιβεβαιώνεται από τα ακόλουθα λόγια, τα οποία η πεπειραμένη παραμυθού εντάσσει στον Πρόλογό της: «Τα λαϊκά Παραμύθια μεταδίδονται από γενιά σε γενιά “μιλημένα” ώς τα μέσα τού 19ου αιώνα οπότε αρχίζουν να καταγράφονται. Όλος ο δυναμισμός και η γοητεία τους αναβρύζουν από τον τρόπο που είναι ειπωμένα· την οικονομία και τον ρυθμό τού λόγου, τη μείξη λόγιων και λαϊκών εκφράσεων, την αλλοίωση ή τη δημιουργία λέξεων προκειμένου να χωρέσει το αίσθημα και όχι ο κανόνας, από ανθρώπους αγράμματους αλλά ΚΑΘΟΛΟΥ αμόρφωτους. Ακόμη και τα “λάθη” είναι σωστά, γιατί η λαλιά τους υπηρετεί κατά κύριο λόγο τη μουσικότητα κι έτσι η φόρμα ταυτίζεται με το περιεχόμενο. […] Η εργασία μου, που έγινε περισσότερο με το αφτί, προσπάθησε να κάνει τις λιγότερες δυνατές επεμβάσεις για να μη χαλάσει την παρτιτούρα, αλλά συγχρόνως να είναι δυνατή η ανάγνωση από ανθρώπους που δεν μιλούν χιώτικα ή είναι αρκετά νεαροί στην ηλικία. […] Δεν είναι όλα τα Παραμύθια ίσης αξίας, τα κρατήσαμε όμως όλα, γιατί το καθένα κάτι μάς φανερώνει από την ψυχή αυτού που το αφηγείται και όλων όσων προηγήθηκαν, μια και ο προφορικός λόγος δεν διακόπηκε ποτέ. […] Άλλωστε τα Παραμύθια μιλούν για την Αλήθεια όχι για την Πραγματικότητα κι έτσι ο χρόνος δεν τα φθείρει, αντίθετα τα καθιερώνει». Στην έκδοση αυτή, που είναι η πιο “σχολαστική” εκ των δύο που παρουσιάζουμε εδώ, εντάσσεται ως δείγμα και η πρωτότυπη μορφή ενός από τα παραμύθια, όπου φαίνεται ο ιδιωματικός λόγος (και τρόπος) με τον οποίο ήταν καταγεγραμμένο στο χειρόγραφο του Στυλιανού Βίου. Έτσι, ο αναγνώστης, συγκρίνοντας τις δύο εκδοχές τού παραμυθιού «Η αλεπού με τα χρουσά κόλλυβα», παίρνει μία ιδέα των λεπτών χειρισμών που απαιτούνται για να αποκτήσει ο ιδιωματικός προφορικός λόγος μια γραπτή φορεσιά πιο εύκολα κατανοητή, χωρίς να χάσει, όμως, την αμεσότητά του. Είναι, δε, εξαιρετικά ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς την “φωνητική” καταγραφή που είχε γίνει στα χειρόγραφα εκείνα των αρχών του 20ου αιώνα.

Στην έκδοση με τον τίτλο Με καιρόν κρίνει ο Θεός και άλλα 22 παραμύθια «των εκ του Χιακού λαού», εξίσου όμορφη και φροντισμένη τυπογραφικά, με την εικονογράφηση να καταλαμβάνει περισσότερο χώρο, καθώς, ίσως, στοχεύει και σε ένα πιο νεανικό κοινό, το υλικό προέρχεται από την ίδια ανέκδοτη πηγή (τα χειρόγραφα τα οποία συγκέντρωσε ο Φ. Αργέντης και τα οποία βρίσκονται στην Βιβλιοθήκη τής Χίου «Κοραής»), αλλά ο συλλέκτης – καταγραφέας αυτήν την φορά είναι ο Κωνσταντίνος Ν. Κανελλάκης, γνώριμος του Γιάννη Ψυχάρη και του Hubert Pernot, αυτοδίδακτος ιστορικός και λαογράφος, «παθιασμένος» (όπως και ο Στυλιανός Βίος, εξάλλου) «με τα γράμματα και τη Χίο», όπως σημειώνει, στην σύντομη Εισαγωγή της, η επιμελήτρια και εικονογράφος Γεωργία Λουκά–Μίτση. Προκειμένου, δε, για το «τοπικό λεξιλόγιο», το οποίο, ανεξαρτήτως κάποιων άλλων παρεμβάσεων (όπως μας ενημερώνει η επιμελήτρια), διατηρήθηκε, έχει προστεθεί η ερμηνεία των λέξεων (κάτι που έχει γίνει, ίσως σε μικρότερη κλίμακα εκεί, και στο προηγούμενο βιβλίο) ακριβώς δίπλα, μέσα σε αγκύλη.

Συνολικά και στις δύο ανά χείρας εκδόσεις περιλαμβάνονται 49 παραμύθια, συχνά με πολλά κοινά στοιχεία και μοτίβα, τόσο μεταξύ τους όσο και με παραμύθια από άλλες περιοχές, εντός και εκτός Ελλάδος, αλλά κάποτε και με ιδιαίτερες ιδέες και υποθέσεις, όπως γίνεται με κάποιες ευτράπελες ιστορίες τού δεύτερου τόμου, γεγονός που μας παραπέμπει στον πολιτιστικό χώρο και χρόνο “διεξαγωγής” παρόμοιων αφηγήσεων. Μια τέτοια περίσταση ήταν, επί παραδείγματι, τα νυχτέρια ή παρακάθια που αναφέρει η Γεωργία Λουκά–Μίτση, φτωχός αλλά τουλάχιστον υπαρκτός απόηχος των οποίων είναι οι σύγχρονες παρεΐστικες συγκεντρώσεις σε σπίτια ή χώρους αναψυχής. Οι συμπεριφορές των προσώπων που πρωταγωνιστούν σε τέτοιες ευτράπελες διηγήσεις απόκτησαν, με την πάροδο του χρόνου, όπως σημειώνει και ο Γιώργος Γαλάντης στον Πρόλογο του δεύτερου βιβλίου, «δυναμική συμβόλων» τα οποία παραδειγματίζουν (και, βέβαια, προκαλούν τον γέλωτα) «μεταφερόμενα στην καθημερινή μας κουβέντα και στον σύγχρονο βίο».

«Λέγεται ότι το Παραμύθι είναι η Φωνή του Ανθρώπου μέσα στους αιώνες», σημειώνει η Αγνή Στρουμπούλη. Είναι «Λόγος εύθραυστος κι αθάνατος», όπως μας διαμηνύει με τον τίτλο τού βιβλίου της, μία άλλη, ξενιτεμένη αυτή, παραμυθού μας, η Λίλη Λαμπρέλλη, παραθέτοντας τον Henri Gougaud: Λόγος «φαινομενικά ανώδυνος, που όμως φέρει το νόημα της ζωής».

Η Σταυρούλα Γ. Τσούπρου είναι δρ Φιλολογίας