Φάκελος Τσέχοφ: «Με αίσθημα, λογική και εγκράτεια»

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

Αναφορά στην πρόσληψη του πεζογραφικού έργου του Άντον Τσέχοφ στην Ελλάδα (1889-2013): Μεταφραστές και εκδόσεις

Η σχετικά πρόσφατη έκδοση δύο βιβλίων που συνδέουν το όνομα του ρώσου κλασικού με τα «ανυπόληπτα» λογοτεχνικά είδη του ερωτογραφήματος (Άντον Τσέχοφ και Σεργκέι Γεσένιν, H ανιψιά και άλλα δύο κλασικά ερωτογραφήματα, μτφρ. Δημήτρης Δ. Τριανταφυλλίδης, εκδόσεις Καστανιώτη, 2012) και του αστυνομικού μυθιστορήματος (Άντον Τσέχωφ, Το έγκλημα, μτφρ. Φωτεινή Νάσσου, εκδόσεις Σοκόλη-Κουλεδάκη, 2013), είναι η αφορμή για μια συνολική αναφορά γύρω από τις εκδοτικές τύχες του πεζογραφικού έργου του Τσέχοφ στην Ελλάδα. Αν η πατρότητα του κειμένου της πρώτης έκδοσης παραμένει αμφισβητήσιμη καθώς οι περιγραφικές αιμομικτικού έρωτα δύσκολα πείθουν ότι προήλθαν από την πένα του ρώσου συγγραφέα, η δεύτερη καθιστά διαθέσιμο ένα, περιορισμένης προσοχής, μυθιστόρημα του Τσέχοφ, πρωτομεταφρασμένου στη ελληνικά ήδη στα 1971: Δράμα στο κυνήγι, μτφρ. Χρήστος Παπαδημούλης, (Αθήναι: εκδόσεις Χρήστου Παπαδημούλη).

Το πεζογραφικό έργο του Τσέχοφ γίνεται νωρίτερα γνωστό στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από το θεατρικό. Παρότι δεν είναι μεταφρασμένο στην ολότητά του, με κυριότερο κενό την, τρόπον τινά, διδακτορική διατριβή του Τσέχοφ για την Νήσο Σαχαλίνη (Ostrov Sakhalin, 1891-4) μετράμε, σύμφωνα με την έρευνά μου, μεταφρασμένα στα ελληνικά, από το 1889, τριακόσια ενενήντα δύο (392) διηγήματα και νουβέλες. Από μονοσέλιδα σχέδια έως το εκτενέστερο, και, παρά τον τίτλο του, μη αυτοβιογραφικό, Η ζωή μου. Ιστορία ενός επαρχιώτη (Моя жизнь, 1896). Προκειμένου να ανιχνεύσουμε την εκδοτική πορεία των έργων του (αυτόνομες εκδόσεις αλλά και δημοσιεύσεις διηγημάτων, νουβελών και θεατρικών έργων στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο) ας κρατήσουμε ως βασική ερευνητική μονάδα τους έλληνες μεταφραστές του ρώσου ανανεωτή. Μια πρώτη διάκριση των μεταφραστών αφορά όσους μεταφράζουν εκ του ρωσικού και μια δεύτερη αν μεταφράζουν, εκ παραλλήλου, το πεζογραφικό και θεατρικό έργο. Ως μοναδική και εξαιρετική περίπτωση εμφανίζεται ο Αγαθοκλής Γ. Κωνσταντινίδης, του οποίου αν και οι θεατρικές μεταφράσεις (Βυσσινόκηπος, Ο Γλάρος, Θείος Βάνιας) δεν δοκιμάστηκαν σκηνικά, γεγονός που σχετίζεται με τις δυσχέρειες σκηνικής πρόσληψης των αριστουργημάτων της ωριμότητας του Τσέχοφ, η συστηματική μέριμνα και οι μεταφράσεις όχι μόνο υπήρξαν καθοριστικές για τη γνωριμία του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με τη τσεχοφική πεζογραφία, κατά την πρώτη εικοσαετία του εικοστού αιώνα, αλλά και συνέβαλαν στη συγκρότηση ενός «κανόνα» αναφορικά με τον λογοτέχνη Τσέχοφ.

Από την πρώτη, χωρίς όνομα μεταφραστή, δημοσίευση διηγήματος του Τσέχοφ στα ελληνικά γράμματα (Εν τη οικογενεία, υπό Τσέχωφ, περ. Κλειώ, Εν Λειψία, 1889, 14/110, 15/22 Ιουλίου 1889) μετράμε ένα πλήθος εκδόσεων που δεν προδίδουν το πνεύμα του συγγραφέα, ακόμη και αν ορισμένα από τα σύντομα και χιουμοριστικά διηγήματά του εισήλθαν ακόμη και σε εβδομαδιαία περιοδικά ποικίλης ύλης, με παραλλαγμένους τίτλους, γειτονεύοντας με παραλογοτεχνικά είδη. Πριν την κυκλοφορία ορισμένων από τα διηγήματα που μεταφράζει, «εκ του ρωσσικού», ο Αγαθοκλής Γ. Κωνσταντινίδης σε αυτοτελή έκδοση (Νύκτα στο νεκροταφείο και άλλα διηγήματα, Ελευθερουδάκης, 1921), αυτά θα φιλοξενηθούν, κατά το χρονικό διάστημα μιας εικοσαετίας, στις περιοδικές εκδόσεις Παναθήναια, και, κατόπιν, Πινακοθήκη και Εθνικόν Ημερολόγιον. Χρονογραφικόν, φιλολογικόν, γελοιογραφικόν, του Κωνστ. Φ. Σκόκου. Έτσι οργανώνεται κι ένας «κανόνας» διηγημάτων, που περιλαμβάνει αρχικά τα εξής: Έργον Τέχνης (δημοσίευση στα 1900), Η θλίψις (Тоска [1886], στα 1900), Ο μαύρος Μοναχός (Чёрный монах [1894], στα 1901), Ο επιβάτης της Α΄ θέσεως (1901), Το βιολί του Ρότσιλδ (Скрипка Ротшильда [1894], στα 1903), Η αίθουσα αριθμ. 6 ((Палата № 6 [1892], στα 1908), Η μονομαχία (Дуэль [1891], στα 1911, στο περιοδικό Κόσμος της Σμύρνης). Εκ παραλλήλου, στην αυγή του εικοστού αιώνα, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης μεταφράζει, στην εφημερίδα Το Άστυ, τέσσερα διηγήματα (Οι οικότροφοι, Γέννησις δράματος, Το παράκαμε, Πόνος βαθύς) και μια μελέτη («Τέσσαρα διηγήματα του Τσέχωβ. Ο Μωπασσάν της Ρωσσίας», εφ. Το Άστυ, 25 Αυγούστου 1901) και ο Παύλος Λέφας, στον τόμο Ρωσικά διηγήματα μεταφρασθέντα εκ του ρωσσικού υπό Παύλου Λέφα, μετά βιογραφικών και λοιπών παρατηρήσεων (βιβλιοθήκη Μαρασλή, 1903), περιλαμβάνει, μαζί με σύντομο εισαγωγικό σχόλιο, και τα διηγήματα Ο Γιάννης (Ванька, 1886), Οι ψάλται, Κατά την Άγιαν νύκτα (Святою ночью, 1886), Ο παιδικός κόσμος. Ανάλογη με την περίπτωση του Κωνσταντινίδη, ως προς τη μεταφραστική συστηματικότητα, τη ρωσομάθεια και τη μέριμνα για μια συγκεντρωτική έκδοση (Αντόν Τσέχοφ, Η προίκα, «Πυρσός», 1935), θα αναδειχθεί, επίσης κατά την πρώτη εικοσαετία του εικοστού αιώνα, και εκείνη του Κ. Σ. Κοκκόλη. Ανά έτος, μεταξύ 1906 και 1917, κυρίως στο Εθνικόν Ημερολόγιον. Χρονογραφικόν, φιλολογικόν, γελοιογραφικόν του Σκώκου, θα δημοσιευτούν μια σειρά από σύντομης έκτασης διηγήματα (αντιπροσωπευτικά: Χειρουργική, Τρομερή νύκτα, Η νύστα, Χωρίς τίτλον, Πολύτιμος σκύλος, Την νύκτα προ της δίκης (διήγησις υποδίκου), Ο Γιαννάκης, Η προίκα). Όλως ξεχωριστά ας σημειωθεί η πρώτη μετάφραση (Νέα Εστία, 1929) ενός αριστουργηματικά καινοτόμου διηγήματος: Ο Γούσεβ (Гусев, 1890). Μέχρι και το μεσοπόλεμο, εντοπίζονται οι μεταφραστικές απόπειρες των Π. Δ. Παναγόπουλου, Αρσ. Κ. Νικολαΐδη, Δημητρίου Μάργαρη και Δημητρίου Μ. Μελισσόπουλου. Στις εκδόσεις «Χρ. Γανιάρης και Σία», σε μεταφράσεις «από το γερμανικό», από τον Αθανάσιο Π. Μίχα (Αντωνίου Τσέχωφ, Διηγήματα, 1920) και τον Στ. Κανονίδη (Άντον Τσέχοφ, Οι αναποδιές της ζωής, 1923), γίνονται γνωστά διηγήματα όπως Το σπίτι με το αέτωμα, Η γατίτσα [=Ιόνιτς] Από ένα ημερολόγιο, Το παληόπαιδο, Στα ξένα, Τα μέσα, Στα σκοτεινά, Ο θάνατος του θεατρίνου. Ο Γεώργιος Σημηριώτης, μέχρι και τις παραμονές του ελληνοϊταλικού πολέμου, συμβάλλει με ορισμένες σημαντικές προσθήκες: Η ξεμυαλισμένη (Попрыгунья, 1892, με κατοπινές μεταφραστικές προτάσεις: H αλλοπρόσαλλη, To τζιτζίκι, Η σουσουράδα, Παπριγκούνια) και Στο βάθος της λαγκαδιάς (В овраге, 1900, άλλες μεταφράσεις: Ο άφωνος πόνος, Μες στο φαράγγι, Στη χαράδρα).

Η πρώτη νουβέλα του Τσέχοφ, H στέππα. H ιστορία ενός ταξιδιού (Степь, 1888), αν και μεταφράζεται μόλις στα 1953 (Σπύρος Σκιαδαρέσης, εκδοτικός οίκος Γ. Παπαδημητρίου, σειρά «100 αθάνατα έργα»), θα γίνει, κατόπιν, ένα δημοφιλές (παιδικό) ανάγνωσμα: ενδεικτικά, Σίμος Σπαθάρης (Λογοτεχνική Γωνιά, 1955) και Ευτυχία Παμπούκη (σε συνέχειες στη Νέα Εστία, 1960). Η Κοραλία Μακρή (εκδόσεις Μαρή, 1955) μεταφράζει (ως Νάντια), για πρώτη φορά και από τα ρωσικά, το υστερότοκο διήγημα Αρραβωνιαστικιά (Невеста, 1903), μέρη από τη Μικρή τριλογία (Τα φραγκοστάφυλα), το γκογκολικού κλίματος Παράξενος τύπος (Человек в футляре, 1898, κατοπινές μεταφραστικές προτάσεις: Ένας άνθρωπος σε θήκη, Κλεισμένος στο καβούκι του, Ο άνθρωπος που κλείστηκε στο θηκάρι του) και, κυρίως, το πολυμεταφρασμένο, σκηνικά διασκευασμένο και δημοφιλέστατο εκτενές διήγημα Η κυρία με το σκυλάκι (Дама с собачкой, 1899).

Ιδιαίτερα δημοφιλής στο ευρύ κοινό αναδεικνύεται η συλλογή διηγημάτων (με επαρκές προλογικό σημείωμα) που μεταφράζει ο Κυριάκος Σιμόπουλος (Πυξίδα», 1955, επανεκδόσεις 1960, 1968, 1983), όπου περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, έξοχα δείγματα της τσεχοφικής τέχνης: όπως Ο επιλοχίας Πριτσιμπέγιεφ, (Унтер Пришибеев, 1885), Τα στρείδια, (Устрицы, 1884), Το ρομάντζο του κοντραμπάσου και Βιέροτσκα. Επετειακές αφορμές (εκατονταετηρίδα) και συγκυρίες (προβολή στις κινηματογραφικές αίθουσες διασκευών, όπως Η κυρία με το σκυλάκι) υπαγορεύουν ή συνοδεύουν σημαντικές εκδόσεις: ο Λουκάς Καστανάκης μεταφράζει από τα ρωσικά (Εκλεκτά έργα, Βιβλιοεκδοτική, 1960, με εκτενή πρόλογο του Μάρκου Αυγέρη) μια σειρά από μικρής έκτασης και δυνατών αισθημάτων διηγήματα (ενδεικτικά: Ζωντανή χρονολογία, Τα προικιά, Πουλημένα νειάτα [Анна на шее, 1895]). Μέρος από την πρώιμη διηγηματογραφική παραγωγή του Τσέχοφ μεταφράζεται, την ίδια περίοδο (1962) από τον Ε. Ανδρουλιδάκη (Διηγήματα 1885-1891), ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν: Η μέρα της γιορτής, Το όνειρο, Η πριγκήπισσα, Η κρίση, Οι κλέφτες.

Δύο σημαντικοί λογοτέχνες, η Μέλπω Αξιώτη και ο Άρης Αλεξάνδρου, θα παραλάβουν το νήμα των μεταφράσεων· πιο συστηματικά η πρώτη, στην οποία και οφείλουμε την μετάφραση (μέρους) από την αποκαλυπτική Αλληλογραφία ενός δεινού επιστολογράφου όπως ο Τσέχοφ (Κέδρος, 1970), μεταφραστικό πόνημα στο οποίο καταλήγει αφού πλοηγηθεί επί μακρόν στον κόσμο του συγγραφέα: Η κυρία με το σκυλάκι και άλλα διηγήματα (Κέδρος, 1963), Το στοίχημα και άλλα διηγήματα (Κέδρος, 1969) και Θάλαμος 6, To τζιτζίκι κι άλλα διηγήματα (Κέδρος, 1969). Όπως και ο Άρης Αλεξάνδρου (Αφοί Συρόπουλοι, σειρά Βασική Βιβλιοθήκη της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, 1965), η Αξιώτη θα μεταφράσει το Θάλαμος νο. 6, αλλά και συστηματικά, μικρότερης και μεγαλύτερης έκτασης, από όλες τις περιόδους της παραγωγής του συγγραφέα: άγνωστα και ορισμένα μεταφρασμένα άπαξ, διηγήματα (Γεράματα, Ιβάν Ματβέιτς, Η Ανιούτα, Εκτόπιση, Η καινούργια βίλα, Περιγραφή εμπορικής επιχείρησης), άλλα αναγνωρισμένα ως αριστουργήματα (Γκούσεφ) και ορισμένα ήδη δημοφιλή (Tο στοίχημα, Το βιολί του Ρότσιλτ, Νύστα, Οι τρόφιμοι, Χαμαιλέων, Ο Βάνκα, Ο Γκρίσα, Στο νεκροταφείο, Η κυρία με το σκυλάκι και Το τζιτζίκι). Στην λίγο μεταγενέστερη έκδοση Οι εχθροί (εκδόσεις Γαλαξία-Ερμείας, 1968), σε μετάφραση του Αντώνη Μοσχοβάκη, περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, μερικά από τα ωραιότερα διηγήματα της πρώτης περιόδου του συγγραφέα: Οι ταξιδιώτες (1886), Αγαθή (1886), Όνειρα (1886), Το φιλί (1887). Η Δέσποινα Δετζώρτζη στην έκδοση (Στέππα, εκδόσεις Γκοβόστη, χ.χ.) μεταφράζει, δίπλα σε γνωστά έργα, και ένα όψιμο (1897), έξοχο στη διαχείριση του χωροχρόνου του, διήγημα: Με το κάρο (На подводе). Στην διάρκεια της επταετίας, η Μίλια Ροζίδη μεταφράζει από τα ρωσικά, σχολιάζοντας και τις εκδοτικές τους τύχες, μια σειρά από έργα που διευρύνουν τον ελληνικό τσεχοφικό πεζογραφικό κανόνα: Η μονομαχία και άλλες ιστορίες (Διογένης, 1973: ειδικά Η ζωή ενός επαρχιώτη [σε πλήρη απόδοση], Ο γνωστός, Ο πρώτος εραστής) και, κατόπιν, Οι μουζίκοι και άλλα ένδεκα διηγήματα (Διογένης, 1975): έκδοση στην οποία περιλαμβάνονται ο συνταρακτικός Αρχιερέας, (Архиерей, 1902), Οι μουζίκοι (Мужики, 1897), Μια βαρετή ιστορία (Скучная история, 1889), Ο κακοποιός (Злоумышленник, 1895), Η Ανιούτα (Анюта, 1886), Αριάδνη (Ариадна, 1895) και τα άπαξ μεταφρασμένα Ο δραπέτης και Ο βούρκος. Κατόπιν, ο Γιάννης Κουχτσόγλου (Νουβέλες και διηγήματα, «Δωδώνη», 1977) αποδίδει εκ νέου, αν και με παραλλαγμένους τίτλους, διηγήματα ήδη οικεία από το μεταφραστικό εγχείρημα του Αγαθοκλή Κωνσταντινίδη.

Θα ακολουθήσουν μεταφράσεις από τους Απ. Μουσούρη (Δωρικός, 1985), Ανδρέα Σαραντόπουλο (Ζαχαρόπουλος, 1986, για πρώτη φορά τα αλησμόνητα Τρία χρόνια και τα Φώτα), Γιώργη Πολιτόπουλο (Ζαχαρόπουλος, 1989), Νίκο Παπανδρέου (Σύγχρονη Εποχή, 1990), Βασίλη Τομανά (Printa, 1991), Μαρία Τσαντσάνογλου (Ψυχούλα, Το Ροδακιό, 1995), Μάκη Βαϊνά (Κριτική, 1995), Δημήτρη Τουσλιανό (Καλέντης, 1996), Ελένη Μπακοπούλου (Επιμόρφωση, χ.χ.), Φώτο Λαμπρινό (Καστανιώτης, 1997), Γιώργο Τσακνιά (Πατάκης, 1999 και Στιγμή, 1999), Νίκο Παπανικολόπουλο (DeAgonstini Hellas, 2000), Νίκο Νικολαΐδη (DeAgonstini Hellas, 2000), Ολέγ Τσυμπένκο και Μζία Εμπραλίτζε (Ροές, 2005), Ρόζα Δελατόλα (Η ιστορία ενός ανώνυμου ανθρώπου, «Το Ποντίκι», 2007), Νάνσυ Κουβαράκου (Ροές, 2007), Σταυρούλα Αργυροπούλου (Ερατώ, 2010 και 2011).

Ο Βασίλης Ντινόπουλος (σε εκδόσεις μεταξύ 1992 και 2011) μεταφράζει, από τα ρωσικά, παράλληλα με τα θεατρικά έργα, ένα επαρκές μέρος από την τσεχοφική παραγωγή· ορισμένα, μάλιστα, διηγήματα από τα λιγότερο γνωστά: Έντονες αισθήσεις, Περιπτώσεις “Mania Grandiosa”, Στο εξοχικό, Αφήγηση της Αρχόντισσας Ν. Ν., Στο νερόμυλο, Οι γυναίκες. Ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, συγγραφέας της μελέτης Περισσότερη ελευθερία. Ο Τσέχοφ. Βιογραφική μυθιστορία (Σύγχρονη Εποχή, 1981), προσθέτει νέους τίτλους (Πανέμορφες, Στη Μόσχα) και αποκαθιστά τη σημασία άλλων Οι αλογοκλέφτες και Μια ανιαρή ιστορία (Ελληνικά Γράμματα, 2005). Με την έκδοση Ω, γυναίκες, γυναίκες! Και άλλα διηγήματα (μτφρ. Παυλίνα Παμπούδη, Ροές, 2004) γίνονται γνωστά σύντομα κείμενα από την αγγλική έκδοση The Undiscovered Chekhov (London, 2002). Πέρα από τις θεματικές ανθολογίες (Ανθολογία ρωσικής κλασικής πεζογραφίας [1985], Ανθολογία ρωσικού διηγήματος (1830-1916) [1978], Ρωσικές αστυνομικές ιστορίες [1987], Ρωσικές χριστουγεννιάτικες ιστορίες [2003], Ρωσικά χριστουγεννιάτικα διηγήματα [2004], Ρωσικές πασχαλινές ιστορίες [2005], η εικόνα της πρόσληψης συμπληρώνεται με τις διασκευές των διηγημάτων για παιδιά και εφήβους όπου αναδεικνύεται, πολυμεταφρασμένη και αγαπητή, η Καστάνκα (Каштанка, 1887).

Πιο συστηματικό μεταφραστικό εγχείρημα στο τέλος του εικοστού αιώνα αναδεικνύεται εκείνο του Γιάννη Στυλιάτη με την τρίτομη έκδοση (1998, 2001 και 2005) από τον Κέδρο: Α. Π. Τσέχοφ, Επιλογή από το έργο του, με «κρίσεις και σχόλια από την πρώτη δημοσίευση κάθε έργου». Ένα μεταφραστικό εγχείρημα στο οποίο συμπεριλαμβάνονται, για πρώτη φορά εν συνόλω, οι σημαντικότερες νουβέλες του Τσέχοφ: Θάλαμος νο 6, Η Παπριγκούνια [=Το Τζιτζίκι], Ο μαύρος μοναχός, Το σπίτι με το μεσόστεγο, Τριλογία: Ένας άνθρωπος σε θήκη, Το φραγκοστάφυλο, Για την αγάπη, Η κυρία με το σκυλάκι, Ο αρχιερέας, Η στέπα, Το βασίλειο μιας γυναίκας, Η ζωή μου, Η σύζυγος, Το παράσημο της Άνιας, Αριάδνη, Η γυναίκα μου, Η μονομαχία, Τρία χρόνια.

Αλλά με την περιγραφή του τσεχοφικού κόσμου στα παραπάνω εκτενή διηγήματα και νουβέλες δεν μπορούμε παρά να επανέλθουμε...

Ο Κωνσταντίνος Κυριάκος διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών