Σωκρατικοί και Επικούρειοι

Ανασύσταση μιας παραμελημένης παράδοσης

ΤΗΣ ΧΛΟΗΣ ΜΠΑΛΛΑ

ΒΟΥΛΑ ΤΣΟΥΝΑ, Γνώση, Ηδονή, Ευδαιμονία, Εκδόσεις Εκκρεμές, σελ. 636

Οι μελέτες που συνιστούν το βιβλίο αναδεικνύουν συγγραφείς που δεν ανήκουν στα γνωστά και «πρώτα» ονόματα της φιλοσοφικής παράδοσης, δείχνοντάς μας με πειστικό τρόπο γιατί αυτά δεν θα έπρεπε να βρίσκονται στο περιθώριο, αλλά και φέρνοντάς μας αντιμέτωπους, για μία ακόμη φορά, με το ζήτημα του κανόνα της φιλοσοφίας: πότε, πώς, γιατί επιλέγονται κάποια κείμενα τη στιγμή που κάποια άλλα αποσιωπώνται; Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι φιλόσοφοι που ονομάζονται «Ελάσσονες Σωκρατικοί», σε αντιδιαστολή με τον Μείζονα Σωκρατικό, που είναι ο Πλάτων. Τα έργα του Πλάτωνα σώζονται, είναι πολλά, και διακρίνονται όχι μόνο για το φιλοσοφικό τους περιεχόμενο, αλλά και για την απαράμιλλη λογοτεχνική τους αξία. Αντιθέτως, πολλά από τα έργα άλλων ανθρώπων που προήλθαν από το περιβάλλον του Σωκράτη δεν μας σώζονται καν, παρόλο που οι άνθρωποι αυτοί πρωτοστάτησαν στη φιλοσοφική σκηνή της εποχής τους, χωρίς ίσως να θεωρούν τη γραφή ως κύριο όχημα των ιδεών τους.

Αυτή την παράδοση μελετούν τα πρώτα πέντε κεφάλαια του τόμου, συμβάλλοντας σε ένα ευρύτερο ρεύμα ανάδειξης της φιλοσοφικής της σημασίας που παρατηρείται κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η συζήτηση δεν περιορίζεται στην αρχαία σκέψη: κρατώντας με καθαρότητα αποστάσεις από απόπειρες επαναδιατύπωσης των επιχειρημάτων αυτών των φιλοσόφων στο ιδίωμα της σύγχρονης αναλυτικής φιλοσοφίας (το οποίο ωστόσο η ίδια κατέχει και εξετάζει κριτικά), η συγγραφέας μάς καλεί να σκεφτούμε την αξία τους για την ιστορία σημαντικών προβλημάτων, που συχνά σημάδεψαν την ιστορία της φιλοσοφίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πρόβλημα της γνώσης του εξωτερικού κόσμου, που τείνει να μας παραπέμπει στο όνομα του Descartes. Στη μελέτη της «Παρατηρήσεις για τους άλλους νόες στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία», η Τσούνα αναλύει με καθαρότητα κάποια βασικά επιχειρήματα του αρχαίου σκεπτικισμού, με έμφαση στους Κυρηναϊκούς.

Το δεύτερο μέρος του τόμου αφορά την ελληνιστική φιλοσοφία. Κυρίαρχη εδώ είναι η μορφή ενός άλλου φιλοσόφου, που για ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της φιλοσοφίας παρέμενε στην αφάνεια: Ο Φιλόδημος, φιλόσοφος του πρώτου αιώνα π.Χ., από τα Γάδαρα της σημερινής Ιορδανίας, ήρθε σε επαφή με τη διδασκαλία του Επίκουρου στην Αθήνα, και στη συνέχεια τη μεταλαμπάδευσε στην Ιταλία. Φαίνεται ότι τα κείμενά του αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης της Έπαυλης των Παπύρων στο Herculaneum. Κρυμμένη κάτω απ’ τις στάχτες του Βεζούβιου, η συλλογή αυτή αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές του 18ου αιώνα, δίνοντάς μας, για πρώτη φορά, πρόσβαση σε σημαντικά τμήματα των πραγματειών του. Έχοντας άριστη εποπτεία των παπυρικών αποσπασμάτων που σώθηκαν, η συγγραφέας αναδεικνύει τη σημασία του Φιλόδημου για την επικούρεια παράδοση, άλλοτε εστιάζοντας στις δικές του απόψεις και άλλοτε ενσωματώνοντάς τες σε διαφωτιστικές συζητήσεις γνωστών και δυσεπίλυτων προβλημάτων, όπως είναι η ερμηνεία τής έννοιας των προλήψεων στους Επικούρειους και οι συνέπειές της για μια γνωσιοθεωρία που κατά κανόνα εγγράφεται στην παράδοση του εμπειρισμού.

Το βιβλίο κατορθώνει να δείξει πώς «παραμελημένα» ονόματα, όπως τα παραπάνω, υπηρετούν μια ενιαία και κεντρική παράδοση, αλλά και πώς η μελέτη τους συχνά βοηθά στον επαναπροσδιορισμό αυτής της παράδοσης. Ο τίτλος, Γνώση, ηδονή, ευδαιμονία, αναδεικνύει ορισμένες από τις βασικότερες έννοιές της, και ταυτοχρόνως περιγράφει, πολύ συνοπτικά, το πρόγραμμά της. Το ιδιαίτερο στίγμα εδώ δίνεται από τον όρο «ηδονή». Στα συμφραζόμενα της φιλοσοφίας, ο όρος συνδέεται πιο πρόχειρα με την επικούρεια παράδοση, στην οποία πράγματι είναι αφιερωμένες οι περισσότερες μελέτες που απαρτίζουν το δεύτερο μέρος του τόμου.  Το πρώτο μέρος, που αφορά τους «Ελάσσονες» Σωκρατικούς, μας επιτρέπει να πιάσουμε το νήμα αυτής της συζήτησης από την εποχή του ίδιου του Σωκράτη. Η αναδρομή αυτή είναι ενδεικτική της συνέχειας που χαρακτηρίζει την αρχαία ηθική σκέψη από την εποχή που συγκροτείται σε ιδιαίτερο πεδίο αναζήτησης.

Θα ήταν όμως λάθος να πιστέψει κανείς ότι οι μελέτες αφορούν αποκλειστικά θέματα ηθικής, όπως τα αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα. Η στροφή της αρχαίας φιλοσοφίας στην ηθική σκέψη, που συνδέεται με τη σωκρατική παράδοση, δεν οδηγεί σε απομάκρυνση από τα κοσμολογικά ζητήματα που σηματοδοτούν το ξεκίνημα της αρχαίας φιλοσοφίας. Έτσι, κατά έναν ιδιαίτερα γοητευτικό τρόπο, η ηθική στην αρχαία φιλοσοφία δεν είναι ξεκομμένη από τη φυσική φιλοσοφία, αλλά μάλλον την επαναπροσδιορίζει, ενσωματώνοντας και έναν νέο προσανατολισμό σε προβλήματα λογικής. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή την ιδιότυπη εμβέλεια του αντικειμένου, είναι σωστό να λέει κανείς ότι ένα μεγάλο μέρος της αρχαίας φιλοσοφίας (κάποιοι θα έλεγαν και όλη) ανάγεται στην ηθική, όχι όμως με την έννοια της διατύπωσης κανόνων για το πώς πρέπει να ζούμε αλλά με την έννοια της εξοικείωσης με τον κόσμο στον οποίο ζούμε, της κατανόησης της βαθύτερης δομής του (την οποία μόνο η φυσική φιλοσοφία μπορεί να μας αποκαλύψει), που με τη σειρά της θα μας επιτρέψει να απαλλαγούμε από τους φόβους μας, με κυριότερο, ασφαλώς, τον φόβο του θανάτου, στην αντιμετώπιση του οποίου είναι αφιερωμένο το τελευταίο κείμενο του τόμου.

Το πάντρεμα της φυσικής φιλοσοφίας με τη γνωσιολογία και την ηθική (ή, αντιστρόφως, η αντίσταση στον κατακερματισμό της γνώσης) αντικατοπτρίζεται στις φαινομενικά διαφορετικές κατευθύνσεις των επιμέρους μελετών. Κάποιες από αυτές είναι αφιερωμένες σε ζητήματα γνωσιολογίας: πώς αποκτώ πρόσβαση στον εξωτερικό κόσμο και στις εμπειρίες των άλλων; Ποιο είναι το χρέος του νου στην αισθητηριακή εμπειρία και μέσα από ποια διαδικασία η εμπειρία αυτή μπορεί να οδηγήσει στη γνώση; Ενώ άλλες στρέφονται πιο ρητά σε ηθικά ζητήματα, όπως το περιεχόμενο των παθών και η αντιμετώπισή τους μέσα από μια θεραπευτική (και κάπως ανοίκεια για τη δική μας ακαδημαϊκή παράδοση) προσέγγιση της φιλοσοφίας.

Η συγγραφέας είναι καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στη Santa Barbara. Οι μελέτες του τόμου έχουν συνταχθεί σε διάστημα δύο δεκαετιών και είναι αντιπροσωπευτικές διαφορετικών τάσεων που επικράτησαν στον χώρο της μελέτης της αρχαίας φιλοσοφίας και της ιστοριογραφίας της. Για τους λιγότερο «μυημένους»,  θα ήταν χρήσιμη μια εισαγωγή που να εξηγεί τη θέση του κάθε κεφαλαίου στη συζήτηση που προηγήθηκε ή ακολούθησε, (προηγούμενες μορφές όλων σχεδόν των κειμένων έχουν δημοσιευτεί στην αγγλική γλώσσα, σε έγκριτα περιοδικά ή σε συλλογικούς τόμους). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην πολύ καλή μετάφρασή τους από τον Δημήτρη Μιχαήλ και στη φροντισμένη και κομψή έκδοσή τους από το «Εκκρεμές».

Η Χλόη Μπάλλα διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης