Outlook

ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗ

 

Γιάννης Κόκκαλης, Φυσαλίδα 2013, Νάυλον

Τον Νοέμβριο συμπληρώνονται δέκα χρόνια από τα εγκαίνια του Outlook, μιας από τις σημαντικότερες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης που έχουν διοργανωθεί στην Ελλάδα, όχι μόνον εξαιτίας της καλλιτεχνικής της αξίας αλλά και για τον τρόπο με τον οποίον επιχείρησε να παρέμβει στο πεδίο των εικαστικών, αποτυπώνοντας εντέλει πολλές από τις ιδιομορφίες και τις παθογένειές του. Στη μνήμη των περισσότερων το Outlook, του οποίου την επιμέλεια είχε ο Χρήστος Ιωακειμίδης, έχει συνδεθεί με το σκάνδαλο που προκάλεσε, τότε, το εσωστρεφές, κατανυκτικά βίαιο έργο Asperges Me, του βέλγου καλλιτέχνη Thierry De Cordier. Ο συσχετισμός αυτός αδικεί την έκθεση, είναι όμως ενδεικτικός, τόσο για τη δεξίωση του σύγχρονου πολιτισμού στην Ελλάδα όσο και για το πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο νομιμοποιήθηκαν πολλοί από τους σημερινούς κοινούς τόπους της ακροδεξιάς διάχυσης.

Ιδιοφυής, παροιμιωδώς οξύθυμος και δύστροπος, ο Χρήστος Ιωακειμίδης ανήκει σε εκείνη τη γενιά ιστορικών της τέχνης και θεωρητικών, που από τις αρχές ήδη της δεκαετίας του 1970 επαναπροσδιόρισαν στο πεδίο των εικαστικών το ρόλο του επιμελητή: ενός διαμεσολαβητή του έργου, σκηνοθέτη της έκθεσής του και, κυρίως, εκφωνητή του λόγου που εντάσσει το έργο εντός ενός αισθητικού, κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου. Με έδρα το Βερολίνο, με μια συστατική φιλία και συνεργασία με τον Joseph Beuys, συνεπιμελητής μιας από τις σπουδαιότερες εκθέσεις του ‘80, του The New Spirit in Painting, o Ιωακειμίδης, παραβατικός γόνος παλαιάς αστικής οικογένειας (η μητέρα του συμμετείχε στο χορό των Δελφικών Εορτών του Σικελιανού), συνέβαλε καθοριστικά στην επανεκτίμηση διεθνώς της αισθητικής αξίας του έργου τέχνης ως αντικειμένου, μετά τις άυλες εννοιολογικές περιπέτειες της δεκαετίας του 1960. Ενδεχομένως, το Outlook ήταν για εκείνον μια ευκαιρία να επιστρέψει στην Ελλάδα με κάποιο θριαμβευτικό τόνο υπεροχής. Διόλου τυχαία, το μότο της έκθεσης ήταν «Δυνατές εικόνες». Δεν είναι βέβαιο ωστόσο πως τα κατάφερε. Οι διαρκείς υπερβάσεις του προϋπολογισμού της έκθεσης, το σκάνδαλο του Asperges Me και η αντίδραση του εγχώριου πεδίου δεν επέτρεψαν στο Outlook να γίνει ένα σημαντικό πολιτιστικό γεγονός. Στην οικονομική ευφορία και την ολυμπιακή κορύφωση του εκσυγχρονιστικού ενθουσιασμού, η έκθεση που κατεξοχήν συγκέντρωσε τα φώτα της δημοσιότητας ήταν το Φως του Απόλλωνα, στην Εθνική Πινακοθήκη, μια μπαρόκ επαναδιαπραγμάτευση της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς στην Δύση. Παράλληλα, και συμπληρωματικά βέβαια, με τις άλλες διοργανώσεις της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας: τους Άθλους του Ηρακλέους, άπαξ παράσταση στην Μόσχα που κόστισε σχεδόν ένα εκατομμύριο, τη συναυλία του Νικόλα Πιοβάνι στην Δήλο, αντίστοιχου προϋπολογισμού, την ισόποση συναυλία του Νταλάρα στην Νέα Υόρκη κτλ.

Έχω ζήσει την εξής σκηνή, μια παραβολή της διάψευσης των φιλοδοξιών της έκθεσης και του επιμελητή της: καλοκαίρι πριν τα εγκαίνια και ο Ιωακειμίδης νοσηλεύεται στον Ευαγγελισμό με κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας, που οφειλόταν στις πιέσεις της προετοιμασίας. Σχεδιάζουμε τον κατάλογο και βέβαια η δουλειά επείγει, η ασθένεια δεν μπορεί να μας καθυστερήσει. Τον επισκέπτομαι στην κλινική με τις σελίδες των καλλιτεχνών φωτοτυπημένες, για να αποφασίσουμε ποια έργα θα τυπώσουμε, σε ποια σειρά θα μπουν κτλ. Καθόμαστε σε έναν άβολο πάγκο, ο Ιωακειμίδης με τις νοσοκομειακές πυτζάμες και τη συνηθισμένη του ενάργεια και αποφασιστικότητα, εγώ κάπως αμήχανος, όπως κάθε φορά που βρίσκομαι σε νοσοκομείο. Απέναντί μας κάθεται η σύζυγος του συγκατοίκου του Ιωακειμίδη στον νοσοκομειακό θάλαμο, ενός κατάκοιτου γέρου, η οποία τρώει κοτόπουλο από το ταπεράκι και κάθε λίγο του λέει: Κύριε Χρήστο μας, λίγο κοτοπουλάκι, θέλετε να δοκιμάσετε; Άτεχνη πολιορκία ενός όψιμου ερωτικού αντικειμένου που ασφυκτιούσε μέσα στον νοσηλευόμενο κοσμοπολιτισμό του.

Το Outlook είχε σπουδαία έργα. Τις κυρτές μορφές του James Lee Byars, σμιλεμένες σε μάρμαρο Θάσου. Το Mapping the Studio του Bruce Nauman. Τη νεκροπολιτική αφαιρετική τοιχογραφία της Teresa Margolles, χαρτιά Α4 εμβαπτισμένα σε νερά νεκροτομείου (διάβαζα για το έργο, πριν το δω, και μου φαινόταν επίδειξη πολιτικού αμοραλισμού. Η καλλιτέχνης που εκθέτει τάχα στον τοίχο τα αίματα των δολοφονημένων του αστυνομικού δελτίου. Μετά όμως την είδα να τα κρεμάει, να τα βγάζει ένα ένα από μια μικρή βαλίτσα. Και να φτιάχνει μια τοιχογραφία από άγνωστους θανάτους και πόνο το οποίον δεν ένιωσε κανείς, χαρτιά Α4 με αίμα και κολλημένο βαμβάκι και εκκρίσεις και είχα ανατριχιάσει, ένας επώδυνος μινιμαλισμός).

Το Outlook είχε καλλιτέχνες σταρ: τον μεσαιωνικό Jan Fabre, σε δύο εντυπωσιακές αυτοπροσωπογραφίες∙ τον Damien Hirst· την αντιπαθέστατη Sarah Lucas· τον Christian Jankowski που το έργο του ήταν παρέμβαση σε μια εκπομπή της Μπήλιως Τσουκαλά. Τον Jason Rhoades. Τον αυτόχειρα πλέον Mike Kelley. Την σαδομαζοχιστική αρχιτεκτονική κατασκευή της Monica Bonvicini. Καλλιτέχνες που είχαν μόλις αρχίσει να αποκτούν φήμη, όπως τον Jim Lambie και τον Simon Starling, ο οποίος δύο χρόνια αργότερα κέρδισε το βραβείο Turner. Σημαντικούς έλληνες των οποίων η παρουσία έγινε επί μακρόν αντικείμενο παρασκηνιακής και προσκηνιακής διαπραγμάτευσης εντός του πεδίου: κοντά στον Νίκο Αλεξίου, την Μαρία Παπαδημητρίου, τον Απόστολο Γεωργίου, τον Γιώργο Λάππα, τον Πάνο Κοκκινιά κ.ά. πολιτογραφήθηκε Έλληνας και ο Γιάννης Κουνέλλης για να ανέβουν τα ποσοστά ελληνικής συμμετoχής, όπως απαιτούσαν τότε οι παράγοντες, κριτικοί, ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες και παροπλισμένοι.

Το Outlook διοργανώθηκε σε τρεις χώρους: στο Εργοστάσιο, στον Εκθεσιακό χώρο της Σχολής Καλών Τεχνών στην Πειραιώς που ακόμη πασχίζει να βρει μια φυσιογνωμία πέρα από την εκπαιδευτική του αποστολή. Στην «Τεχνόπολις» του Δήμου Αθηναίων. Και στο Μουσείο Μπενάκη της Οδού Πειραιώς, ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτόνημα των Κούρκουλα και Κοκκίνου το οποίο εγκαινιάστηκε με το Outlook. Στιβαρή γεωμετρική μορφή, βιοκλιματική μέριμνα, κτίριο στραμμένο προς το εσωτερικό του. Μία από τις εννοιολογικές σταθερές του Outlook ήταν ο άξονας της οδού Πειραιώς, η πόλη που αλλάζει, το Athens Effect, όπως αποτυπώθηκε ως λογότυπο στην επικοινωνία της έκθεσης. Λίγα χρόνια αργότερα, το μορφικό πρότυπο του Μουσείου Μπενάκη, το γεωμετρικό, εσωστρεφές κέλυφος, στάθηκε το πρότυπο για τα σκυλάδικα λίγο παρακάτω στον ίδιο δρόμο.

Μια μέρα, ενώ περπατούσα για πολλοστή φορά την έκθεση, συνάντησα, στο προαύλιο της Τεχνόπολις, έναν γνωστό συγγραφέα, ρέκτη των μορφικών πειραματισμών, συμπαθητικό γενικά άνθρωπο. «Τι κάνεις, Μ;», τον ρώτησα, «πώς σου φάνηκε η έκθεση;». «Έλα μωρέ», μου απάντησε απαξιωτικά, «τα έχουμε ξαναδεί αυτά». Τα συγκεκριμένα αποκλείεται να τα είχε ξαναδεί. Βρισκόμασταν κάτω από το έργο του Tobias Rehberger, μόλις είχε δει τα καινούργια έργα του Aernout Mic και της Eija-Liisa Ahtila. Ήταν η αντανάκλαση μιας ασαφούς καχυποψίας, ενός φόβου απέναντι στο μη ηθογραφικό.

Το σκάνδαλο με το Asperges Me που ξέσπασε λίγο αργότερα ήταν ενδεικτικό (Παρεμπιπτόντως, εκείνες τις ημέρες το έργο είχε αποδοθεί στα ελληνικά: Πότισέ με. Δικό μου λάθος. Όταν ρωτούσαν όλοι τι σημαίνει το έργο, με τις εφημερίδες και τις τηλεοράσεις επί ποδός, έψαξα στον Κουμανούδη, βρήκα τη μετάφραση «ποτίζω» και την έβαλα. Στην πραγματικότητα, είναι στίχος από ψαλμό του Δαυίδ: «Ράντισέ με» είναι η σωστή απόδοση). Στο έργο, ένας φαλλός εκσπερματώνει σε ένα σταυρό. Το Asperges Me είναι μέρος ενός πεντάπτυχου που διαπραγματεύεται την εκκλησιαστική καταπίεση στο Βέλγιο, τη θρησκεία, την ερωτική ανάταση. Καθώς έρχονταν εκλογές, ο Μιλτιάδης Έβερτ αρχικά και στη συνέχεια ο Καρατζαφέρης και ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος κίνησαν μείζον σκάνδαλο και απαίτησαν να κατέβει το έργο. Στην απαίτηση αυτή συμμορφώθηκε το Υπουργείο Πολιτισμού και δεν εναντιώθηκε ο επιμελητής της έκθεσης.

Με το έργο τού De Cordier άνοιξε ένας χώρος αντιπαράθεσης που μέχρι τότε ήταν άγνωστος. Μια συγκεκριμένη κατηγορία μορφών έφερνε σε αμηχανία και απορία ένα κοινό το οποίο θεωρούσε πως οι Άθλοι του Ηρακλέους και το στέγαστρο του Καλατράβα είναι επαρκές πολιτιστικό αγαθό, ένα κολακευτικό υψηλό χωρίς συγκρούσεις και ρήξεις. Το θρησκευτικό στον πυρήνα του έργο του De Cordier δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτό, επειδή δεν αναπαρήγαγε καμία από τις οικείες μορφές του χριστιανικού. Η εικαστική κοινότητα ωστόσο κατήγγειλε μαχητικά τη λογοκρισία. Έγινε λόγος επί μακρόν για την αυτονομία της τέχνης και την υποχρέωσή της να οριοθετεί τον δικό της πολιτικό χώρο. Ένας μακρύς διάλογος έδωσε καλά συνέδρια και εξαιρετικά βιβλία, τα οποία δεν κατάφεραν πάντα να κρύψουν πως ορισμένοι εκ των εμπλεκομένων με την αφορμή της λογοκρισίας κατόρθωσαν να αποσοβήσουν την ανακατανομή των ρόλων και των δρώντων υποκειμένων που θα μπορούσε να επιφυλάσσει το Outlook. Πιο πολύ και από τον De Cordier, τελικά λοιδορήθηκε ο Θανάσης Τότσικας και το σοδομιζόμενο καρπούζι του.

Το Outlook δεν κατόρθωσε να αναδιατάξει το πεδίο. Ήταν ωστόσο μια εξαιρετική έκθεση και συνέστησε στο χώρο των εικαστικών πολλούς από τους παράγοντες οι οποίοι τα επόμενα χρόνια θα έπαιζαν κάποιο ρόλο στη μάλλον απέλπιδα προσπάθεια αυτονόμησης της σύγχρονης τέχνης. Θα πρέπει να είμαστε συνετοί: είναι λίγες εκείνες οι στιγμές που νιώθει κανείς πως μια ρήξη θα μπορούσε να έρθει, ακόμη κι αν δεν έρχεται ποτέ.

Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι επιμελητής του καταλόγου της έκθεσης Outlook