Εις παραμονάς εκρήξεως του Βαλκανικού ηφαιστείου

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ (2)

Εις παραμονάς εκρήξεως του Βαλκανικού ηφαιστείου

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ο σουλτάνος Μεχμέτ Ρεσάτ Ε΄ (1909-1918) επέλεξε να επισκεφθεί το Κόσοβο σε μια τεταμένη βαλκανική και διεθνή συγκυρία. Το «αυτοκρατορικό προσκύνημα» στον τάφο όπου, μετά τη φονική μάχη του 1389, τάφηκαν τα σπλάχνα του σουλτάνου Μουράτ, πριν το λείψανό του μεταφερθεί στην Προύσα, προσλάμβανε έντονη πολιτικο-θρησκευτική σημασία –το προηγούμενο είχε γίνει το 16^ο αιώνα. Στον ελληνικό Τύπο περιγράφτηκε ως «επιβλητική διαδήλωσις του ισλαμισμού, ήτις εγένετο χθες τόσον μεγαλοπρεπώς εν Κοσσυφοπεδίω […και] έθεσε την αρχήν νέου πολιτικού παράγοντος εν τοις Βαλκανίοις. Στην πραγματικότητα, την «αρχή» είχαν κάνει οι εξεγερθέντες Αλβανοί, απαιτώντας εθνική αυτονομία (εκτός από αμνηστία, πολιτική διοίκηση, εκπαιδευτικό έργο και στρατιωτικές συμβάσεις)· η εξέγερση, ωστόσο, με τη σειρά της, έθετε το ζήτημα και της αυτονομίας ή των μεταρρυθμίσεων της Μακεδονίας και συνακόλουθα εκείνο της αναμενόμενης ολοκλήρωσης των βαλκανικών κρατών, τα οποία ανησυχούσαν για την οριοθέτηση της αναδυόμενης αλβανικής πολιτικής οντότητας.

Η όλη υπόθεση του «προσκυνήματος», όπως γίνεται γνωστή από την εφημ. της Σμύρνης Αμάλθεια, αποκαλύπτει πολλαπλές αντιφατικές πτυχές που χαρακτήριζαν τόσο τις εκσυγχρονιστικές προσπάθειες στην Οθωμανική αυτοκρατορία όσο και τα εθνικά προγράμματα που δυναμίτιζαν, στην ουσία, το χαρακτήρα των νεοτερικών κοσμικών διακυβευμάτων στο εσωτερικό τους: Σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να αποτρέψει τη στρατιωτική καταστολή και την εξάπλωση της εξέγερσης αλλά και εξωτερικές παρεμβάσεις, ο σουλτάνος-χαλίφης, σε αγαστή συμφωνία με το οθωμανικό κομιτάτο «Ένωσις και πρόοδος», επιχειρεί το «προσκύνημα», για να αποσοβήσει τις εξεγέρσεις-βεντέτες των «τέκνων του» και να τους συμφιλιώσει· μάταια, όπως θα αποδειχθεί το επόμενο έτος. Τόσο η κατά «φυλές» διεκδίκηση της αλβανικής αυτονομίας (Μαλισόροι, Μιρδίτες κ.ά.) όσο και ο πατρικός και ιερός χαρακτήρας της κίνησης του σουλτάνου-χαλίφη, αποτελούν συμπληρωματικές  εκφράσεις μιας παραδοσιακότητας που παρεισέφρησε και στις πολιτικές ιδεολογίες των εθνικών βαλκανικών κρατών. Αξιοσημείωτη, σ’ αυτή τη συσχέτιση, είναι η ανταπάντηση, στην ιεροποίηση του Μουράτ και του χώρου του «μαυσωλείου» του, της σερβικής ιστοριογραφίας που κι αυτή διαιώνιζε μοτίβα της υστερο-μεσαιωνικής πολιτικής ιδεολογίας: Ο ηγεμόνας Λάζαρος που, ως άλλος Ιησούς, παρέθεσε στους Σέρβους ευγενείς-πολεμιστές δείπνο πριν τη μάχη, αναπαρίσταται ως μάρτυρας και λατρεύεται ως άγιος. Την ιεροποίηση συμβόλων εξουσίας (ιστοριογραφική εκδοχή με βαλκανικές κι όχι μόνο διαστάσεις) δεν παραλείπει να δημοσιοποιήσει ο σμυρνιός συγγραφέας Μιχαήλ Τσακύρογλους (1854-1920) με αφορμή το ταξίδι του σουλτάνου.

Το μίγμα των παραπάνω ιδεολογικών πρακτικών, που συγκροτούνται από δομικά στοιχεία της κυρίαρχης θεοκρατικής παράδοσης (χριστιανικής και ισλαμικής), μόλο που συγκυριακά λειτουργούσε αποτελεσματικά, θα αποδειχθεί μακροπρόθεσμα εκρηκτικό, στο ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο του διευρυνόμενου καπιταλισμού.

Μαζί με την ανταπόκριση για το σουλτανικό «προσκύνημα», παραθέτουμε και ένα κείμενο ενδεικτικό της ιδεολογικής παραδοσιακότητας που υπαινιχθήκαμε.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Ο σουλτάνος στο Κόσοβο, Ιούνιος 1911

Το ταξείδιον του Σουλτάνου

-[…]Διάγγελμα του Σουλτάνου. Μετά την προσευχήν του Σουλτάνου εν τω τεμένει του Κοσσυφοπεδίου ο Μ. Βεζύρης εξ ονόματος του Σουλτάνου απήγγειλε το εξής διάγγελμα: «Επισκεπτόμενος το μαρτυρικόν μνημείον του Χουδαβενδικιάρ, επαναλαμβάνω και ενταύθα τον υπέρ της ευτυχίας του κράτους και του έθνους όρκου και την αφοσίωσίν μου.

Με είχε λυπήσει και καταθλίψει πέρυσιν ότι ο τόπος ούτος υπέστη την συμφοράν της αιματοχυσίας μεταξύ αδελφών. Αλλά πεπεισμένος περί της εγκαρδίου αυτών πίστεως το απέδωκα  εις την αμάθειάν των και εις την παραπλάνησίν των υπό εισηγήσεων ταραξιών τινών. Αι ενδείξεις της πίστεως και της ειλικρινείας, τας οποίας είδον, απέδειξαν ότι η γνώμη μου δεν ήτο εσφαλμένη.

Εις ταύτα στηριζόμενος κηρύττω εντός των όρων των οριζομένων εν τω ειδικώ νόμω αμνηστείαν διά τους κατά τα παρελθόντα επεισόδια υποδίκους και καταδίκους και υπογράφω τον νόμον περί χορηγείας πιστώσεων διά την παρά του κράτους πληρωμήν των αντιτίμων του αίματος, όσα δεν δύνανται να πληρώσωσιν οι άποροι, όπως λήξωσιν αι περί του αίματος διεκδικήσεις.

Ελπίζω ότι του λοιπού τα τέκνα μου οι Αλβανοί, εννοούντες ότι η σωτηρία έγκειται εν τη προς τον νόμον υπακοή, δεν θα παραπείθωνται υπό των ταραξιών, των αγωνιζομένων να παρασύρωσιν αυτούς εις τα αντίθετα, και, καταλείποντες το έθιμον της εκδικήσεως του αίματος, θα ζητώσι το δίκαιόν των εν τω ιερώ δικαίω και τω νόμω και, Θεού θέλοντος, θα ευτυχήσωσι συμμορφούμενοι προς την αυτοκρατορικήν επιθυμίαν μου. Εγώ δε εύχομαι παρά του Θεού να εισακούση την δέησίν μου.»

Μετά το διάγγελμα ο Μ. Βεζύρης ανέπτυξε τα του διαγγέλματος και προσέθηκεν ότι η  κυβέρνησις ώρισε 30 χιλ. λίρ. διά τα αντίτιμα του αίματος.

-Σουλτανικά δώρα. Ο Σουλτάνος εδώρησεν εις τον διοικητήν Πριστίνης αδαμαντοκόλλητον καπνοθήκην και θήκην πυρείων, εις τον μουφτήν, τον δήμαρχον και τον εισαγγελέα χρυσά ωρολόγια, εις τον Σερβογενή μητροπολίτην Πρεσρένης χρυσήν καπνοθήκην, εις δε την πόλιν και τα πέριξ 10.000 λιρών.

-Ο Σουλτάνος και οι Αλβανοί. Ο Σουλτάνος εδέχθη εις ιδιαιτέραν ακρόασιν τρεις Αλβανούς εκ Κουμανόβου, ων η εθνική ενδυμασία και το αρειμάνιον ήθος προυκάλεσε τους επαίνους της Α. Μ.. Ο σουλτάνος ηρώτησε μετ’ ενδιαφέροντος περί της υγείας των και οι Αλβανοί συνεκινήθησαν επί τοσούτον εκ της Σουλτανικής ταύτης ερμηνείας ώστε μετά δακρύων απήντησαν: «Μεγαλειότατε, επί τη αφίξει σας εθυσίασαν πρόβατα. Εν τούτοις ημείς θα επροτιμούμεν να εθυσίαζον πολλούς εξ ημών. Όλοι οι Αλβανοί είνε έτοιμοι να θυσιάσωσι την ζωήν των χάριν Υμών!»

Συμφιλίωσις Μουσουλμάνων. Καθ’ ά τηλεγραφείται εκ Σκοπείων εις την γαλλόφωνον «Πρόοδον της Θεσσαλονίκης» κατά την υπό του Σουλτάνου υποδοχήν των βουλευτών και των αντιπροσώπων του κομιτάτου «Ενώσεως και Προόδου», ανερχομένων εις 80, η Α. Μ. εδήλωσεν ότι ο σκοπός του ταξειδίου ήτο η συμφιλίωσις των Μουσουλμάνων, των Τούρκων δηλαδή και των Αλβανών.[…]

(Το ταξείδιον του Σουλτάνου Λόγοι, Αμάλθεια 7/20-6-1911).

*

Το προσκύνημα εν τη πεδιάδη του Κοσσόβου

Σήμερον εν τω μικρώ Τζαμίω, τω εγερθέντι εφ’ ής θέσεως έπεσε φονευθείς Σουλτάν Μουράτ ο πρώτος, εις την πεδιάδα του Κοσσόβου θέλει τελέσει περί την μεσημβρίαν το νόμιμον προσκύνημα ο χαλίφης και ιμάμης και αρχηγός  των πιστών Σουλτάν Μεχμέτ ο πέμπτος, ηγούμενος εκατόν πεντήκοντα χιλιάδων μωαμεθανών Αλβανών και εβδομήκοντα χιλιάδων στρατού. Εκεί ανά πάσαν υπόκλισιν, σουτζούδ, υπέρ τας διακοσίας χιλιάδας κεφαλαί θέλουσι προσψαύσει εν κατανύξει το ένδοξον εν τη ιστορία τη Τουρκική έδαφος της πεδιάδος του Κοσσυφοπεδίου. Ακριβώς προ τεσσάρων και ημίσεως αιώνων, ο ομώνυμος Σουλτάνος Μεχμέτ ο δεύτερος ο πορθητής, επετέλεσε το ιερόν τούτο προσκύνημα, εν τη θέσει ταύτη, ένθα δύο διάσημοι και αποφασιστικαί μάχαι [1389 και 1448], δοξάσασαι τα Τουρκικά όπλα, παρέδωκαν δορυάλωτον την παλαιάν και νέαν Σερβίαν εις τους κατακτητάς Σουλτάνους Μουράτ, τον πρώτον και δεύτερον.

Το Κόσσοβον ή Κοσσυφοπέδιον, σερβιστί Κόσσοβο πόλιε, επέχει τόπον Μαραθώνος εν τη ιστορία της Τουρκίας και Χαιρωνείας εν τη της Σερβίας. Εν τω κέντρω της παλαιάς Σερβίας, δυτικώς της Πρυστίνης εκτείνεται η πεδιάς αύτη έχουσα μήκος μεν 52, πλάτος δε 22 χιλιομέτρων, περικυκλουμένη υπό χθαμαλών λόφων, μεταξύ του όρους Λιουμποτίνι και του Σαρτάγ. Ταύτην διαχωρίζει εν τω μέσω το ποτάμιον Σιτνίτσα.

Εν τω ευρεί τούτω χώρω συνηντήθησαν τη 15 Ιουνίου 1389 οι δύο μονάρχαι Σουλτάν Μουράτ ο Χουδαβεντικιάρ και ο Τσάρος της Σερβίας Λαζάρ […]. Οι δύο στρατοί συνηντήθησαν εν τη πεδιάδι του Κοσσόβου, η μάχη ήρξατο και, κατά τον Τούρκον ιστορικόν, ποταμοί αιμάτων έρρεον, …ότε εκ του σωρού των καλυπτόντων το έδαφος εχθρών ανηγέρθη είς Σέρβος, ο Μίλος Κομπίλοβιτς, όστις επλησίασε τον Σουλτάνον εξαιτούμενος να ανακοινώση αυτώ μυστικόν τι. Εις έν νεύμα του Μουράτ ο εχθρός ήλθεν εγγύς και προσποιηθείς ότι θέλει να ασπασθή τους πόδας αυτού ανέσυρεν εγχερίδιον και εβύθισεν εις το στήθος του μονάρχου. […]

Κατά τας σερβικάς παραδόσεις και την αφήγησιν του Βυζαντινού Δούκα, ο φόνος του Σουλτάν Μουράτ προήλθεν άλλως πως.

Την προτεραίαν της μάχης ο Σέρβος ηγεμών, προπίνων μετά των ευγενών του, απετάθη προς τον Μίλος Κομπίλοβιτς διαβληθέντα πρότερον ειπών «πίε εις την υγείαν μου, αν και κατηγορείσαι επί προδοσία». «Ευχαριστώ, απήντησεν ο Μίλος, αλλ’ η αύριον θέλει δείξει την αλήθειαν». … Όπως ποτ’ αν έχη η παράδοσις, η νίκη έκλινεν υπέρ των Τούρκων. Ο σερβικός στρατός κατεστράφη και ο βασιλεύς Λάζαρος ωδηγήθη αιχμάλωτος προ του Σουλτάνου μετά των ευγενών αυτού οίτινες και αμέσως εκαρατομήθησαν άπαντες. […]

Έκτοτε η πεδιάς του Κοσσόβου απέμεινεν ο τόπος ιεράς και εθνικής αναμνήσεως παρά τοις Τούρκοις, ενώ καθιερώθησαν δύο ένδοξοι σελίδες της Τουρκικής ιστορίας. Σήμερον δε μετά παρέλευσιν αιώνων ο νεώτερος Οθωμανισμός, ανανεώνων την μνήμην των γεγονότων τούτων, προσπαθεί να επιδείξη εις τα περιοικούντα σερβικά φύλα ότι ο Ασιάτης λέων δεν απώλεσε τους ονύχας του και προς τούτοις θέλει να προσοικειωθή τους Μωαμεθανούς των Αλβανών, επί κεφαλής των οποίων ο κύριος των δύο ηπείρων και δύο θαλασσών, πλην και θρησκευτικός αρχηγός του Ισλάμ, θέλει εκτελέσει το προσκύνημα. […]

Κρίμα μόνον μη την εύηχον και αρμονικήν φωνήν του αυτοκρατορικού Μουεζίνου, όστις θέλει από τον μιναρέ ψάλλει τον Σουλτανικόν Χουτπέ, διαταράξη η επί του Σκάρδου κλαγγή του τηλεβόλου και ο συριγμός των σφαιρών, ο προερχόμενος εκ των επαναστατησάντων Αλβανών.

(M. Τσακύρογλους, Αμάλθεια 31/13-5-1911, 2).