Βορράς/Νότος

Μια σχέση άπωσης/έλξης και η συμβολή της Λογοτεχνίας σε αυτή [1]

ΤΗΣ ΤΖΙΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗ

Αλέξανδρος Βέργης- Χωρίς τίτλο

Η « Δαιμονοποίηση» του Νότου

Στη σημαντική του μελέτη «Πάνω στη Μεταγλώσσα μιας Τυπολογικής Περιγραφής της Κουλτούρας», ο Yuri Lotman επισημαίνει ότι συλλαμβάνουμε τον κόσμο στη βάση μιας χωρικής δομής όπου ουσιαστικό ρόλο παίζει η έννοια του ορίου. Κάθε κουλτούρα τέμνει τον κόσμο στον «δικό της» εσωτερικό χώρο και στον «δικό τους» εξωτερικό χώρο. Ως αποτέλεσμα αυτής της δυαδικής διαίρεσης, ο κόσμος που μας περιβάλλει αποκτά σημειωτική αξία. Τόσο ο εσωτερικός όσο και ο εξωτερικός χώρος μπορούν να αξιολογηθούν είτε θετικά είτε αρνητικά μέσω αντιθετικών σημασιολογικών, ιδεολογικών και ηθικών όρων.

Στη βάση αυτής της αντίθεσης εσωτερικού/εξωτερικού χώρου κάθε κουλτούρα συντάσσει μια πολιτισμική εικονογραφία «αυτοεικόνων» και «ετερο-εικόνων» που καταλήγουν σε ανθεκτικά στερεότυπα. Αυτά, εμφανίζουν τη δική τους «γεωγραφική» λογική και καθορίζουν το « νοερό χάρτη» της. Έτσι, π.χ., τα αντιθετικά, γεωγραφικά σημεία αναφοράς Βορράς/Νότος, Δύση/Ανατολή φορτίζονται ιδεολογικά, επενδύονται με ηθικές έννοιες και διαμορφώνουν στερεότυπα πάνω στα οποία προβάλλονται διαφορετικές εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες.[2]

Ιστορικά, η αντίθεση Βορρά/Νότου δεν περιορίστηκε μόνο στον εσωτερικό/εξωτερικό χώρο. Μετά το 17^ο Αιώνα σηματοδότησε διχαστικές πολιτισμικές διαφορές ακόμα και εντός του ίδιου του «εσωτερικού» χώρου. Στην Αμερική, οι αντιθέσεις έφτασαν μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο, ενώ στην Αγγλία, ήδη από την πρώιμη εποχή της καπιταλιστικής ανάπτυξης, οι ανθρωπιστικές και αισθητικές αξίες του αγροτικού Νότου αντιπαρατέθηκαν στον υλισμό της εμπορευματικής πλουτοκρατίας και τη διαφθορά των αφιλόξενων, αστικών πόλεων. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, αν και οι παραδοσιακές αξίες του αγροτικού Νότου αντιπαρατέθηκαν στη σατανική τοπογραφία των βιομηχανουπόλεων του Βορρά, σύντομα έμελλε να στοιχειώσουν τους τόπους της μνήμης και της νοσταλγίας. Η εσωτερική αντίθεση Βορρά/Νότου επιμένει ακόμα και στις μέρες μας: η «Λέγκα του Βορρά» στην Ιταλία το επιβεβαιώνει.

Αν και στη εποχή της παγκοσμιοποίησης που διανύουμε, η ιδεολογία της «πολυπολιτισμικότητας» και της «υβριδικότητας» αμφισβήτησε την έννοια του ορίου, σήμερα βιώνουμε επιτακτικά την επιστροφή του απωθημένου: την αναβίωση παλαιότερων φαντασιακών μορφών γεωγραφικών αντιθέσεων και ορίων. Έτσι, είναι πράγματι εντυπωσιακή η συχνότητα με την οποία εμφανίζεται στον γραπτό και προφορικό λόγο η αντίθεση Βορράς/Νότος και το σύστημα αξιών που τη στηρίζει ως μέσο αντίληψης και ερμηνείας της σημερινής ευρωπαϊκής «πραγματικότητας». Εντυπωσιακή είναι επίσης η συχνότητα της παράδοξης διαπίστωσης ότι η φορά του ιστορικού χρόνου έχει πλήρως αναστραφεί: η Ευρώπη «οπισθοδρομεί» σε παρελθούσες μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης ακυρώνοντας έτσι την όποια πρόοδο είχε επιτευχθεί. Οι ευρωπαϊκοί λαοί οδηγούνται πίσω στην ταραχώδη εκείνη εποχή του πρώιμου καπιταλισμού, της γένεσης του έθνους-κράτους, και των θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων. Τα εργατικά δικαιώματα καταργούνται, οι εθνικισμοί φουντώνουν, η άτεγκτη ηθική του Προτεσταντισμού επιβάλλει τις νόρμες της.

 Εξ ου και η αναβίωση των πολιτισμικών εδαφικών αντιθέσεων, η σύλληψη των οποίων προήλθε φυσικά εκ της Δύσεως, από την πρωτοπόρα Αγγλία. Εκεί, με σημείο έναρξης το 16^ο αιώνα, δρομολογήθηκε η συγκρότηση δαιμονοποίησης του Νότου και η μετατροπή της γεωγραφικής κατάταξης χωρών σε «κλάδο της ηθικής».

 *

Το 1570 δημοσιεύτηκε στην Αγγλία η πραγματεία του λόγιου Roger Ascham Ο Διδάσκαλος (The Schoolmaster). Στόχος του διδακτικού αυτού βιβλίου ήταν ο τρόπος εκμάθησης των γόνων της αριστοκρατίας της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας και μέσω αυτών της ουμανιστικής παιδείας. Στο παιδαγωγικό μέρος της πραγματείας, ο λόγιος επεσήμανε τους κινδύνους που περιείχε για την πνευματική και ψυχική αγωγή των νεαρών αριστοκρατών η «μόδα», που τότε κυριαρχούσε, της περιήγησης στην Ιταλία. Εκεί, όντας θύματα στα θέλγητρα όχι μιας μόνο «Κύρκης» αλλά περισσοτέρων, αυτό που τελικά εισήγαγαν οι μεταμορφωμένοι νεαροί ταξιδιώτες από την Ιταλία στην Αγγλία ήταν: η Ματαιοδοξία και η Διαφθορά, η σεξουαλική διαστροφή, ο Παπισμός στη θρησκεία και ο Φατριασμός στην πολιτική.

Ο Διδάσκαλος κατέλειπε στις επερχόμενες γενεές των συμπατριωτών του ένα αξέχαστο απόφθεγμα: An Englishman Italianate is a Devil Incarnate (Άγγλος Ιταλομαθημένος είναι Διάβολος Ενσαρκωμένος).

Στην ιδεολογική βάση αυτού του αποφθέγματος στηρίχτηκε και το πρώτο αγγλικό πικαρέσκο μυθιστόρημα, Ο Ατυχής Ταξιδιώτης, ή ο βίος του Τζακ Ουίλτον του Thomas Nashe (1594). Εδώ, ωστόσο, θύμα της Κύρκης δεν ήταν ο Λόρδος αλλά ο λακές που τον συνόδευε. Τα όσα ζει και βλέπει στην Ιταλία ξεπερνούν κάθε φαντασία: άγριες μάχες, απάνθρωπα βασανιστήρια, ομαδικούς φόνους και βιασμούς, βάρβαρες αντεκδικήσεις, διεφθαρμένους, αιμοδιψείς πολιτικούς, ιερόσυλους κληρικούς, ξετσίπωτες πόρνες, ξεφωνημένους σοδομιστές. Ο ίδιος, μόλις που γλυτώνει την κρεμάλα και τον κίνδυνο να τον τεμαχίσουν σε κομματάκια σε μια ζωντανή επίδειξη ανατομίας!

Ωστόσο, αν στο επίπεδο της πλοκής ο αντιηρωικός αυτός «κατεργάρης» (picaroon) πέφτει θύμα της εκφαυλισμένης Ιταλίας και σώζεται όταν επιστρέφει επιτέλους στην άσπιλη Αγγλία, μια ανάλυση του αφηγηματικού λόγου και ύφους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κατεξοχήν θύμα αυτού του μυθιστορήματος δεν είναι ο ταξιδιώτης αλλά ο Διδάσκαλος και η ηθικοπλαστική πραγματεία του! Ο υπερθετικός βαθμός στην περιγραφή των βιαιοτήτων, η σεξουαλική κωδικοποίηση του χώρου, ο ασεβής σαρκασμός, τα υπονοούμενα και τα λεγόμενα κατ’ ιδίαν του αφηγητή, μεταστρέφουν εντέλει την τερατώδη «ετεροεικόνα» της Ιταλίας σε παρωδία η οποία, δια της πλαγίας οδού, αποδομεί και την «αυτοεικόνα» της Αγγλίας!

Εδώ, δεν θα ήταν άστοχο αν σημειώναμε ότι και η πραγματικότητα διέψευδε την ιδεολογική αμαύρωση της Ιταλίας. Οι εμπορικές σχέσεις των δύο χωρών είχαν ήδη αρχίσει από το 13^ο αιώνα, από δε τις αρχές του 15^ου η παρουσία και συμμετοχή Ιταλών εμπόρων, τραπεζιτών και επισκεπτών στην καθημερινότητα της Αγγλίας ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο. Επιπλέον, καθώς το ιδεολογικό πεδίο δεν είναι ποτέ ομοιογενές και αρραγές, την εποχή εκείνη συνυπήρχαν στο πολιτισμικό «χάρτη» της Αγγλίας δύο αντιθετικές συγκροτήσεις του Νότου: στο αποκρουστικό, ιταλικό υπόδειγμα του Διδασκάλου, αντιπαρατίθετο ο Αυλικός του Castiglione.[3] Εκεί, προβαλλόταν ως πρότυπο ο Ιταλός Αυλικός, χαρισματικές ιδιότητες του οποίου ήταν: το ελεύθερο πνεύμα, η θαρραλέα ανάληψη «ρίσκου» (sprezzatura), η ρητορική μαεστρία και η αφοσίωση στο ιδεώδες του νεοπλατωνικού έρωτα, γνωστό ως Petrarchismo.

Το πρότυπο αυτό, που αφορούσε αποκλειστικά στα ήθη της Αυλής και την ποιητική παραγωγή που την εκπροσωπούσε, σύντομα θα ενταφιαζόταν από την Ιστορία. Η συγκρότηση της ταυτότητας της ανερχόμενης αστικής τάξης στη βάση του προτεσταντικού ήθους και του εθνοκεντρισμού, καθιστούσε απαραίτητη την κατασκευή ενός εξωτερικού άλλου.

Οι γεωγραφικές, πολιτισμικές αντιθέσεις, όπως αναφέρθηκε, δημιουργούν «ανθεκτικά στερεότυπα». Το 1559, Ο Καρδινάλιος Reginald Pole, αποδεχόμενος τον Παπικό Πίνακα Απαγορευμένων Βιβλίων, είχε αποφανθεί πως Ο Ηγεμόνας είχε γραφτεί «από το δάχτυλο του Σατανά». Έτσι, το κατεξοχήν στερεότυπο του «κακού» που κυριάρχησε ως υπόδειγμα φαύλης εξουσίας και ηδονής στο κρίμα, ήταν ο Μακιαβέλι, το όνομα του οποίου λειτούργησε ( λειτουργεί ακόμα!) ως παρωνύμιο. Ο μακιαβελικός χαρακτήρας, σύντομα εμφανίστηκε στη δραματουργία και έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής. Ενδεικτικά, αναφέρω δύο παραδείγματα:

Στο έργο του Μάρλοου, Ο Εβραίος της Μάλτας, το προοίμιο εκφέρεται από την ψυχή του Μακιαβέλι! Η φωνή πληροφορεί το κοινό ότι εισέρχεται και ενδημεί στο σώμα πολλών Ηγεμόνων. Κυρίως, εκθέτει την υποκρισία εκείνων που βλασφημούν το Μακιαβέλι, ενώ τον θαυμάζουν υπέρμετρα, κι εκείνων που αποκηρύσσουν τα βιβλία του, ενώ τα καταβροχθίζουν στα κρυφά! Ο μακιαβελικός αχρείος, Χριστιανός, Εβραίος, Μαλτέζος ή Εγγλέζος, δεν κάνει διαφορά.

Στον Σαίξπηρ, ο κατεξοχήν μακιαβελικός ήρωας είναι ο Ριχάρδος ο 3^ος. Στον περίφημο μονόλογο που εκφέρει, πριν κατακτήσει την εξουσία, αφού παραθέσει όλες τις «ικανότητες» που διαθέτει για να κατακτήσει το στέμμα, καταλήγει κομπάζοντας: «Εγώ, θα δώσω ένα μάθημα στο φονικό Μακιαβέλι».[4] Ο «μακιαβελισμός» προσφέρθηκε από τον Σαίξπηρ στο λαϊκό κοινό ως εργαλείο «ανάγνωσης» της πραγματικότητας στην οποία ζούσε: στον «μακιαβελικό» Ριχάρδο, μπορούσε να διακρίνει τον καμπούρη, δολοπλόκο Υπουργό της Ελισσάβετ Σερ Ρόμπερτ Σέσιλ.

Έτσι, η Λογοτεχνία υπέσκαπτε την πολιτισμική αντίθεση Βορρά /Νότου. Έδειχνε πως ο «Μακιαβελισμός» ενδημεί στους ιδεολογικούς, εξουσιαστικούς μηχανισμούς ανεξαρτήτως «γεωγραφίας»!

Η Τζίνα Πολίτη είναι ομότιμη καθηγήτρια Φιλολογίας του ΑΠΘ

---

[1] Εργασία εν προόδω.

[2] Semiotica 14 (2) 1975, σς. 97-123.

[3] Μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1561.

[4] Ερρίκος VI (Τρίτο Μέρος), ΙΙΙ, ii, 193.