Η τέχνη ως υποσημείωση στην κοινωνική δράση

ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗ

Οι «Μικρογεωγραφίες ΙΙ. Ένας Τυχαίος Οδηγός για τη Συγκρότηση Αστικών Κοινών» είναι μια σειρά από εκθέσεις και δράσεις στο μεταίχμιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, της κοινωνικής παρέμβασης και του αρχιτεκτονικού αναστοχασμού, οι οποίες ξεκίνησαν στις αρχές Ιανουαρίου και θα διαρκέσουν έως τις 9 Φεβρουαρίου. Επιμελήτρια και υπεύθυνη για τη συγκρότησή τους είναι η Χαρίκλεια Χάρη, αρχιτέκτονας και εικαστικός, η οποία πάνω από δέκα χρόνια ασχολείται με αυτό που υπονοεί ο τίτλος: την επισήμανση κενών στον πολιτικό και πολεοδομικό ιστό των πόλεων και την ενεργοποίηση κοινοτήτων για τη συμβολική ή πραγματική κάλυψή τους. Μέλος στο παρελθόν της αρχιτεκτονικής ομάδας «Αστικό Κενό», η Χάρη προσανατολίστηκε στο υβριδικό αυτό είδος καλλιτεχνικής δραστηριότητας ήδη από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας και την ενασχόλησή της με τον καταυλισμό των ρωσοπόντιων προσφύγων έξω από τη θεσσαλική κωμόπολη της Φαρκαδόνας.

Είχε οργανώσει τότε ένα διεθνές (από την Ελλάδα, τη Βραζιλία, την Παλαιστίνη) δίκτυο αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, ακτιβιστών του διαδικτύου κτλ, και, συντονίζοντας ένα πλήθος αδρανών δημόσιων φορέων, είχε κατορθώσει με τη συνεργασία της κοινότητας να δημιουργήσει τοπικές μικροοικονομίες κλίμακας (μαθήματα ραπτικής, κατασκευής και χρήσης υπολογιστών, μικροκοσμήματα κτλ). Το σημαντικότερο όμως ήταν ότι συνέβαλε καθοριστικά στη μεταστέγαση των ανθρώπων αυτών σε κανονικά σπίτια από τα τολ στα οποία τους είχε καταδικάσει η αδράνεια διαδοχικών κυβερνήσεων. Στη Φαρκαδόνα η Χάρη είχε λειτουργήσει ως μαχητική αρχιτέκτονας, διακριτική επιμελήτρια και ακόμη διακριτικότερη καλλιτέχνης. Επρόκειτο εξάλλου για μια μακροχρόνια διαδικασία που είχε κατά περιόδους εμπλέξει πολλούς δημιουργούς με ισότιμο και καθοριστικό ο καθένας ρόλο. Το εικαστικό αποτύπωμα των εργασιών στη Φαρκαδόνα είχε παρουσιαστεί το 2007 στην 1^η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης.

Οι Μικρογεωγραφίες, μολονότι ξεκινούν από την ίδια αφετηρία, δηλαδή την επιθυμία εμπλοκής στο τοπίο και συμμετοχής στις κοινωνικές δυναμικές που αναπτύσσονται εντός του, είναι ένα ολότελα διαφορετικό έργο. Εντοπίζουν στο πολεοδομικό δίκτυο της Αττικής σημεία που, ενώ διαθέτουν ιδιαίτερο ιστορικό φορτίο, έχουν, για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους, αποσιωπηθεί, μείνει στην αφάνεια. Στις Μικρογεωγραφίες ΙΙ (μια πρώτη εκδοχή του έργου είχε παρουσιαστεί πριν από δύο χρόνια) τα σημεία αυτά είναι το Οβριόκαστρο της Κερατέας, εκεί όπου λέγεται πως εξεγερμένοι σκλάβοι από τα ορυχεία του Λαυρίου είχαν χτίσει ένα οχύρωμα εναντίον των ρωμαϊκών στρατευμάτων και τώρα προγραμματίζεται να γίνει ο ΧΥΤΑ, το Μετς, όπου βρίσκεται ο απειλούμενος ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, και το Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Η Χάρη συνεργάζεται με τις ομάδες των περιοίκων που δραστηριοποιούνται για την ανάδειξη ή τη διάσωση των τόπων και καλεί καλλιτέχνες για τη διοργάνωση μικρών εκθέσεων και δράσεων οι οποίες για όσο κρατούν επιτρέπουν μια αδιόρατη, διπλή κίνηση: αφενός, προσδίδουν στην κοινωνική κινητοποίηση τη συμπύκνωση, την αφαίρεση, την ενάργεια ενός καλλιτεχνικού έργου· αφετέρου, προσδίδουν στο καλλιτεχνικό έργο τη δυναμική και τη στόχευση μιας πολιτικής διαδικασίας.

Οι Μικρογεωγραφίες ΙΙ ξεδιπλώθηκαν καταρχήν, σε συνεργασία με την γκαλερί The Apartment off-site, ως δύο εκθέσεις. Η πρώτη διοργανώθηκε στον εκθεσιακό χώρο Camp στην Πλατεία Κοτζιά και περιελάμβανε τόσο αμιγώς καλλιτεχνικά έργα, όπως του Κώστα Τσώλη, του Βασίλη Βασιλακάκη, του Βαγγέλη Γκόκα ή του Νίκου Παπαδόπουλου, όσο και καταγραφές κοινωνικών κινητοποιήσεων, κατά κύριο λόγο στην Κερατέα. Ανάμεσα στα δύο βρισκόταν το δίπτυχο έργο του Άγγελου Σκούρτη ο οποίος φωτογράφισε πίσω από τα κάγκελα το κλειστό για το κοινό Σκοπευτήριο της Καισαριανής και αντιπαρέβαλλε αυτές τις κάπως θλιβερές εικόνες εγκατάλειψης και σιωπής με ένα έργο εμπνευσμένο από τις εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο των αντιστασιακών κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Στο Camp, με τους κομψούς και περιποιημένους χώρους, την όμορφη θέα μιας παραπλανητικά εύτακτης πρωτεύουσας στην Πλατεία Κοτζιά, τα έργα της έκθεσης, ακόμη και οι μεγάλων διαστάσεων φωτογραφίες από τις κινητοποιήσεις στην Κερατέα απέκτησαν έναν δόλιο αισθητικό χαρακτήρα: ακριβώς επειδή έκλιναν περισσότερο προς την καθαρότητα του έργου τέχνης υπονόμευαν τη διάσταση του μονοσήμαντου κοινωνικού αγώνα ο οποίος δικαιώνεται τάχα αποκλειστικά μέσα από την ιδεολογική και πολιτική μηχανική.

Αντίθετα, η δεύτερη έκθεση, σε ένα παρατημένο καφενείο στο Μετς, κοντά στον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδας μετατόπισε τις Μικρογεωγραφίες προς την αντίθετη κατεύθυνση: εδώ, μέσα στο ίχνος της άχαρου αστικού χώρου, εκείνου ακριβώς που απειλεί να καταπιεί τον κρυμμένο ναό, μέσα τους κακοσοβατισμένους και λίγο σπασμένους τοίχους, την εσωτερική σκάλα που οδηγούσε στο πατάρι, τα απομεινάρια των διαφημίσεων αναψυκτικών, ακόμη και τα αμιγώς καλλιτεχνικά έργα της έκθεσης, οι φωτογραφίες του Γιάννη Θεοδωρόπουλου και της Καρολίνας Μέι, η ζωγραφική της Διδώς Τζαβάρα, αποκτούσαν ένα δόλιο πολιτικό χαρακτήρα. Τόνιζαν στην πραγματικότητα πως το έργο τέχνης είναι μια υπόμνηση, μια υποσημείωση στον αστικό και τον πολιτικό χώρο η οποία μπορεί να έχει τη δύναμη, την εργαλειακή πυκνότητα αλλά και την ποιητική αφαίρεση που έχει η υποσημείωση στο κείμενο: διαπραγματεύεται τις διακειμενικότητές του, προσδίδει βάθος και εγκυρότητα, συστήνει μια παράλληλη αφήγηση η οποία εντός του κειμένου θα διασπούσε τη συνοχή του, παράλληλα όμως με αυτό εγγυάται την πυκνότητά του.

Μαζί με τις δύο εμβόλιμες δράσεις των Μικρογεωγραφιών, μία στον Κεραμεικό από την πάντα δραστήρια ομάδα «Ορίζοντας Γεγονότων» και μία στην Κερατέα, σε συνεργασία με τις τοπικές ομάδες κατοίκων, οι δύο εκθέσεις όρισαν ένα συνεχές, ένα πρότυπο συμβίωσης, το οποίο απέφυγε τους δύο μεγαλύτερους κινδύνους που απειλούν αντίστοιχες κινήσεις: είτε να αισθητικοποιηθεί η κοινωνική δράση είτε μέσα από την στράτευσή του να καταστεί κοινότυπο το καλλιτεχνικό έργο. Η Χάρη απέφυγε τους κινδύνους αυτούς με πολλούς τρόπους. Με την αντιπαραβολή των χώρων και των τόπων· με την ένθεση υπονομευτικών και αυτοσαρκαστικών στοιχείων· με την ελάχιστη, σχεδόν φευγαλέα διάρκεια των δράσεων και των εκθέσεων.

Αφήνοντας κυρίως ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας διαρκούς περιήγησης η οποία είναι και η μόνη που μπορεί να αναδείξει τους κρυφούς χώρους του αστικού πλέγματος. Κρυφούς χώρους ωστόσο, στον αντίποδα της νεύρωσης του life style που μας προτρέπει να ανακαλύπτουμε διαρκώς τις κρυφές χάρες μιας μυθολόγησης, μια πόλης δηλαδή ανεξάντλητης κατανάλωσης εξωτισμού. Κρυφούς επειδή η αποσιώπησή τους έχει πολιτικό χαρακτήρα, είναι μέρος μιας ελεγκτικής μηχανικής απόκρυψης: στην Κερατέα, στο Μετς, στον Κεραμεικό. Οι Μικρογεωγραφίες δείχνουν έναν τρόπο να λειτουργήσει η τέχνη ως υποσημείωση στο κείμενο της πόλης που αποκαλύπτει τη μηχανική αυτή. Η έκθεση στο Μετς τελειώνει στις 9 Φεβρουαρίου. Επίκειται η δράση στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής.

Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι συγγραφέας και επιμελητής