Η μνήμη της πόλης

ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗ

ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 382

Τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει μια πλούσια βιβλιογραφία γύρω από την Κατοχή και την Αντίσταση. Μια σειρά από μαρτυρίες, χρονικά και μελέτες έχουν προσφέρει νέο τεκμηριωτικό υλικό, καθώς και ερμηνείες για την περίοδο. Από τα ηρωικά πρώτα έργα, στη δεκαετία του 1950 έως τις σημερινές αναθεωρητικές μελέτες, έχουμε περάσει σε πολύ πιο σύνθετες περιγραφές και αναλύσεις, διατυπώνοντας έναν πλούσιο προβληματισμό. Εξακολουθούν όμως να παραμένουν σημαντικά κενά. Εάν η Αντίσταση ταυτίστηκε στα μάτια των περισσότερων με την ηρωική μορφή του Άρη και των μαυροσκούφηδών του στα βουνά, ο αντιφασιστικός αγώνας στις πόλεις παραμένει εν πολλοίς αχαρτογράφητος. Κι όσο αν σιγά σιγά συγκεντρώνονται άρθρα και μονογραφίες για πόλεις της Ελλάδας, η Αθήνα παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Δίπλα σε σχετικές μαρτυρίες πρωταγωνιστών, μονογραφίες όπως εκείνη της Οντέτ Βαρών για τις νεανικές οργανώσεις και ιδίως την ΕΠΟΝ, του Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την ΠΕΑΝ, η πολύ πρόσφατη του Ιάσωνα Χανδρινού για την ΟΠΛΑ, φωτίζουν πλευρές του αντιστασιακού αγώνα του αθηναϊκού λαού, χωρίς όμως να εξασφαλίζουν την εποπτεία του όλου πεδίου, χωρίς να αναφέρονται ιδιαίτερα στην ανθρωπογεωγραφία του. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται αποφασιστικά η πρόσφατη μελέτη του Μενέλαου Χαραλαμπίδη, επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής.

Ο Χαραλαμπίδης οριοθετεί από την αρχή το πεδίο του. Τον ενδιαφέρει η συγκεκριμένη περίοδος, η ανάδειξη των οργανώσεων, οι εμφύλιες συγκρούσεις εντός της Κατοχής. Επιχειρεί να τις κατανοήσει διαβάζοντάς τες αυτοτελώς, μέσα στο χρόνο που γεννήθηκαν και όχι μέσα από το φίλτρο του εμφυλίου που ακολούθησε, αναδεικνύοντας εξ αρχής μια από τις πλέον σημαντικές διαφορές με εκείνη της αντίστασης στην ύπαιθρο. Εάν η μνήμη της περιόδου 1940-1944 στην ύπαιθρο επικαλύφθηκε από εκείνη της εμφύλιας διαμάχης, όπως δείχνουν σχετικές μελέτες, η μεγάλη μάζα των κατοίκων των πόλεων, στο μέτρο που δεν συμμετείχαν στην πλειοψηφία τους στα όσα ακολούθησαν, διατήρησαν ενεργή τη μνήμη της Κατοχής.

Το βιβλίο εκκινεί από τον Μεσοπόλεμο, αναδεικνύοντας τις επιπτώσεις της έλευσης των προσφύγων. Μια προσφυγική κοινωνία που είδε μια φορά τη ζωή της να χάνεται στη Μικρασιατική Καταστροφή, ξανάστησε με κόπο τα σπιτικά της για να βρεθεί πάλι στη δίνη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα όσα αφηγείται ο Χαραλαμπίδης δεν συμβαίνουν εν κενώ αλλά σε ένα ήδη συγκροτημένο πεδίο, σε έναν πληθυσμό με οικογενειακούς και συγγενικούς δεσμούς, σε μια κοινωνία, η οποία είχε ήδη στήσει μηχανισμούς αλληλοστήριξης σε δύσκολους καιρούς, είχε αναγνωρίσει την αξία της αλληλεγγύης για την εξασφάλιση της επιβίωσής της. Ο συγγραφέας περιγράφει τις συνέπειες του κατοχικού λιμού και της οικονομικής καταστροφής. Αναλύει τις συνθήκες που οδήγησαν από τον αγώνα για την επιβίωση στην αντιφασιστική δράση: οι πρώτες εαμικές οργανώσεις, οι στρατολογήσεις νέων της περιοχής, η ανασυγκρότηση του κομμουνιστικού κόμματος, η ανάπτυξη του αντιφασιστικού κινήματος, η οργάνωση σε τοπικό επίπεδο, η μετακίνηση από την πολιτική στην πολεμική αντίσταση, οι επιθέσεις εναντίον του κατακτητή και των Ταγμάτων Ασφαλείας. Αναφέρεται στις ιδιαιτερότητες της περιοχής, τόσο σε πληθυσμιακό όσο και σε γεωγραφικό επίπεδο συγκριτικά με την υπόλοιπη πρωτεύουσα, εξηγώντας πειστικά την ιδιαίτερη ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης στις ανατολικές συνοικίες. Κεντρικό ερώτημα αποτελεί ο τρόπος που οι κατοχικές εμπειρίες συντέλεσαν στη ριζοσπαστικοποίηση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού, στη συγκρότηση καινούργιων ταυτοτήτων, ιδιαίτερα για τα νεότερα ηλικιακά στρώματα, στα οποία συνδυάστηκε η εμπειρία της Αντίστασης με την ενηλικίωσή τους.

Παράλληλα με τον αντιστασιακό αγώνα, ο συγγραφέας αναφέρεται στην επιβολή των Γερμανών, στη συγκρότηση των κατοχικών κυβερνήσεων, στον αντικομμουνισμό, στη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας. Κεντρικό στοιχείο της ανάλυσής του αποτελεί η σταδιακή στροφή προς την εμφύλια βία αλλά και η προσπάθεια των μικρών κοινωνιών να διατηρήσουν τη συνοχή τους. Ένα πολύπλοκο σκηνικό, το οποίο ο Χαραλαμπίδης σκιαγραφεί συστηματικά, έως τη στιγμή της Απελευθέρωσης, συνδέοντας συνεχώς τα μικρά περιστατικά με την ευρύτερη συγκυρία, φωτίζοντας στρατηγικές και επιδιώξεις, επισημαίνοντας τις αλλαγές στις συμπεριφορές και τις νοοτροπίες. Περιγράφοντας τις συγκρούσεις μεταξύ των αντιμαχομένων, ο συγγραφέας αναδεικνύει την ανθρωπογεωγραφία της περιοχής. Ο χώρος διαδραματίζει έναν καθοριστικό ρόλο στην αφήγησή του. Οι ήρωές του κινούνται σε έναν οικισμένο χώρο, είναι πρόσωπα τα οποία χαρακτηρίζονται από την έμφυλη διάστασή τους, τις οικογενειακές τους σχέσεις, τις καθημερινές τους συνήθειες, τις παρελθούσες εμπειρίες. Η αφήγησή του έχει ιστορικό βάθος.

Σε αυτή του την προσπάθεια, ο ιστορικός έχει έναν πολύτιμο σύμμαχο: τις μαρτυρίες αρκετών από όσους συμμετείχαν στα γεγονότα, και είτε τις είχαν καταθέσει γραπτά είτε, κυρίως χάρη στη δική του έρευνα, προφορικά στο μαγνητόφωνο του. Είναι καιρός τώρα που η μελέτη για τη δεκαετία του 1940 έχει ωφεληθεί πολλαπλά από τη χρήση της ιστορίας των προφορικών μαρτυριών. Μέσα από τον πλουραλισμό των προφορικών αφηγήσεων και την δυνατότητα σε ένα ευρύ σώμα σιωπηλών, έως τότε, μαρτύρων να καταθέσουν τον δικό τους λόγο, η ιστορία της περιόδου εμπλουτίστηκε. Όχι μόνο προς την κατεύθυνση μιας πιο πιστής προς τα γεγονότα ιστόρησης αλλά κυρίως προς την κατανόηση της κατάστασης που βρέθηκαν οι άνθρωποι, των διαδρομών που πραγματοποίησαν για να αντιμετωπίσουν τις πρωτόγνωρες σε αυτούς καταστάσεις, τις επιπτώσεις που είχαν πάνω τους. Προς αυτήν την κατεύθυνση εργάζεται υποδειγματικά και ο Χαραλαμπίδης. Συγκεντρώνοντας συστηματικά τις μαρτυρίες ενός ευρύτατου σώματος ανθρώπων που συμμετείχαν στα γεγονότα - αρκεί να δει κανείς τα σύντομα βιογραφικά στοιχεία των πληροφορητών του: 30 μάρτυρες –δυστυχώς μόνο 5 γυναίκες, και 25 άνδρες-, αναπλάθει συμπεριφορές και συναισθήματα. Διασταυρώνει τις μαρτυρίες, τις συνδέει με τα στοιχεία που έχουμε από τη βιβλιογραφία, τις εντάσσει αρμονικά στην αφήγησή του. Συνθέτει τα διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά γραπτών και προφορικών πηγών, επιχειρώντας να ανασυστήσει τόσο τη βιωμένη εμπειρία όσο και τα γεγονότα στα οποία αυτή αναφέρεται.

Στο βιβλίο του Χαραλαμπίδη οι άνθρωποι μέσα στην κοσμογονία της εποχής προχωρούν συνέχεια σε κρίσιμες επιλογές. Επιλογές που καθορίζονται από τη συγκυρία ή τις ατομικές διαδρομές, αλλά παράλληλα εμπλέκονται με τις βαθιές δομές, τις νοοτροπίες, την ιδεολογία αλλά και τον ατομικό ή συλλογικό ορίζοντα προσδοκιών. Ο συγγραφέας εξετάζει τις επιλογές των ηρώων του ως συνισταμένες πολλών παραγόντων, ιδεολογικών, πολιτικών, προσωπικών. Όσο όμως και αν προσπαθεί να καταλάβει τις διαφορετικές διαδρομές και τις καταλήξεις τους, η κύρια αναφορά του δεν παύει να είναι ένα μεγαλειώδες αντιστασιακό κίνημα. Αναπτύχθηκε σε στιγμές κρίσης, ανακαλύπτοντας νέες στρατηγικές άμυνας και αντίστασης, για να εξασφαλίσει την επιβίωση και να αντιπαλέψει τον κατακτητή και τους συνεργάτες του. Όσο κι εάν μπορεί να κατανοήσει κανείς συμπεριφορές και στάσεις από την άλλη μεριά, η βασική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε εκείνους που πολέμησαν και σε εκείνους που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή, ανάμεσα σε εκείνους που συμπαρατάχθηκαν με το φασισμό και σε εκείνους που τον αντιπάλεψαν, υπήρξε. Η κατανόηση των συνθηκών που οδήγησαν τους ανθρώπους να φερθούν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο δεν σημαίνει ότι οι τρόποι αυτοί δεν είχαν διαφορές μεταξύ τους, ότι η υπεράσπιση της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου δεν παύει πάντα αξιακά να υπερέχει.

Λένε συχνά ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Κι είναι έτσι. Μπορούμε ίσως να μιλάμε για τις αναλογίες των γεγονότων αλλά όχι για την επανάληψή τους. Και είναι χρέος μας να ξανασκεφτούμε αυτές τις αναλογίες. Σήμερα, εβδομήντα περίπου χρόνια, μετά τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται το βιβλίο, η ανάγκη για αυτοργάνωση σε τοπικό επίπεδο, η αλληλεγγύη, η αλληλοβοήθεια, η στήριξη των ασθενέστερων, εξακολουθεί να υπάρχει ως ένα από τα πλέον κεντρικά αιτήματα, συνδέοντας αυτά που πέρασαν με όσα ζούμε σήμερα. Το βιβλίο του Χαραλαμπίδη, όπως και κάθε καλό ιστορικό βιβλίο, γράφει για το παρελθόν βοηθώντας μας να κατανοήσουμε καλύτερα το σήμερα.

Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός