Δικαιώματα, αυτοκρατορία, κοσμοπολιτισμός

Πέννυ Μονογιού- Synthesis

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΔΟΥΖΙΝΑ

Πώς μπορούν οι διανοούμενοι να προβάλουν αντίσταση στην επιδρομή των πολέμων, της βίας, της θρησκευτικής τρομοκρατίας, των βασανιστηρίων, που αποτελούν τα κεντρικά χαρακτηριστικά των αρχών του 21ου αιώνα; Μπορεί η «θεωρία» ή η «φιλοσοφία» να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το νόημα του κόσμου και να διαμορφώσουμε μια πολιτική της αντίθεσης; [...] Ποιος είναι ο ρόλος της κριτικής σε ένα περιβάλλον όπου η θεωρητική κατάρτιση αντιμετωπίζεται με κριτήρια μάνατζμεντ, που ανταμείβουν ό,τι είναι ακίνδυνο, συμβατικό, ακόμη και κοινότοπο;

Τα ερωτήματα αυτά συνοδεύουν και κατατρύχουν την κριτική σκέψη τα τελευταία είκοσι χρόνια. Δεν έχω να προτείνω απλές ή σωστές απαντήσεις. Πιστεύω ωστόσο, όπως και πολλοί άλλοι, ότι διανοούμενοι και ακαδημαϊκοί πρέπει να ενταχθούν στις ευρύτερες πολιτικές και πολιτισμικές συζητήσεις και διαφωνίες, και να θέσουν την, έστω και περιορισμένη, κατανόηση που προσφέρει ο κάθε κλάδος, στην υπηρεσία της προσπάθειας να φανταστούμε και να εργαστούμε για έναν καλύτερο κόσμο. Οι ακαδημαϊκοί συχνά επιλέγουμε μια ζωή συμβιβασμού και όχι αντιπαράθεσης, προσβλέποντας στην επόμενη προαγωγή ή στο επόμενο εκδοτικό συμβόλαιο. Το πανεπιστήμιο έχει πολύ συχνά ακολουθήσει δουλικά τις προσταγές του κράτους, του έθνους ή της ιδεολογίας.

Εντούτοις πρωταρχική αποστολή του πανεπιστημίου παραμένει η αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας. Όπως γνωρίζουμε από την εποχή του Σωκράτη, η γνώση και η αλήθεια είναι οι αχώριστοι σύντροφοι της δικαιοσύνης και της ομορφιάς. Η αλήθεια και η γνώση είναι συνδεδεμένες με τη δικαιοσύνη· η υπόληψη και η τιμή του πανεπιστημίου είναι το να μιλάει στην εξουσία για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη.

Επιτρέψτε μου να εξιστορήσω την παράξενη ιστορία του πρώτου ευρωπαϊκού πανεπιστημίου που ιδρύθηκε στην Μπολόνια. Τον 11ο και τον 12ο αιώνα, στην Ευρώπη κυριαρχούσε ο Περί Περιβολής Αγώνας της Διαδοχής. Ο Φρειδερίκος Α΄, ο αυτοκράτορας Βαρβαρόσα,

«καθώς φιλοδοξούσε να αποκαταστήσει το μεγαλείο της πορφύρας, εισέβαλε στις δημοκρατίες της Λομβαρδίας, επιστρατεύοντας την τέχνη του ηγέτη, την ανδρεία του στρατιώτη και τη σκληρότητα του τυράννου. Η πρόσφατη ανακάλυψη του ρωμαϊκού δικαίου είχε ανανεώσει την επιστήμη που εκτιμούσε περισσότερο ο δεσποτισμός. Και οι διδάκτορες της νομικής της Μπολόνια ανακήρυξαν τον αυτοκράτορα απόλυτο άρχοντα της ζωής και της περιουσίας των υπηκόων του.»

Έτσι περιγράφει ο Γκίμπον την επίθεση του Βαρβαρόσα στις ιταλικές πόλεις. Η ανάκαμψη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν καθοριστική στιγμή για την εξέλιξη της νεότερης Ευρώπης, τη σχέση Εκκλησίας και κράτους και για τη δημιουργία του ευρωπαϊκού πανεπιστημίου. Το 1158, τέσσερις διαπρεπείς καθηγητές και διδάκτορες της νομικής, οι Bulgaro, Martino, Jacopo και Ugo di Porta Ravegnana –μέλη της σχολής που είχε ιδρυθεί στην Μπολόνια από τον μεγάλο σχολιαστή Irnerius– έλαβαν πρόσκληση από τον αυτοκράτορα να παρουσιαστούν στη Δίαιτα της Ρονκάλια.

Τους ζητήθηκε να δώσουν τη γνώμη τους για τη σχέση του αυτοκρατορικού δικαίου και των τοπικών νομικών εθίμων και πολιτικών θεσμών, ιδιαίτερα εκείνων που ίσχυαν στις ισχυρές πόλεις της Λομβαρδίας. Η συνεργασία αποδείχθηκε ωφέλιμη και για τις δύο πλευρές. Οι νομοδιδάσκαλοι, εξοικειωμένοι με τον αυτοκρατορικό χαρακτήρα του Ιουστινιάνειου Κώδικα, κατάρτισαν έναν κατάλογο αυτοκρατορικών προνομίων ή κανονισμών, που ευνοούσαν τον αυτοκράτορα απέναντι στις τοπικές διεκδικήσεις, με μοναδική διαφωνία αυτή του Μαρτίνο. Κατέδειξαν, με διεξοδικά σχόλια, ότι το ρωμαϊκό δίκαιο ήταν ανώτερο και ότι πηγή του ήταν η αυτοκρατορία και όχι οι πόλεις.

Το κέρδος για τον αυτοκράτορα ήταν η νομική αναγνώριση. Η ανταμοιβή των νομοδιδασκάλων ήταν μια Authentica Habita, ένα διάταγμα ή χάρτα, που αργότερα αναγνωρίστηκε ως ιδρυτική πράξη της Μπολόνια, του παλαιότερου πανεπιστημίου της Ευρώπης. Τρία ήταν τα στοιχεία των προνομίων που παραχωρούσε ο αυτοκράτορας. Κάθε σπουδαστής μπορούσε, εάν ήθελε, να αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του καθηγητή του σε όλα τα ζητήματα που τον αφορούσαν. Δεύτερον, το διάταγμα πρόσφερε αυτοκρατορική προστασία σε όποιον ταξίδευε λόγω σπουδών, στη διαδρομή προς τον τόπο των σπουδών του και κατά τη διαμονή του εκεί, ένα προνόμιο που αργότερα επεκτάθηκε ώστε να συμπεριλάβει και το ταξίδι της επιστροφής των σπουδαστών. Οι σπουδαστές και οι υπηρέτες τους απαλλάσσονταν επίσης από την καταβολή διοδίων, φόρων και τελωνειακών δασμών (πρόκειται για την απαρχή των ντιούτι φρι. Καθώς η παραχώρηση αυτή έχει αρχίσει να χάνεται, οι ακαδημαϊκοί θα μπορούσαν να εγείρουν αξιώσεις στα αφορολόγητα προϊόντα, επικαλούμενοι ιστορικούς λόγους).

Τέλος, το διάταγμα απαγόρευε την επιβολή αντιποίνων στους σπουδαστές, μια διαδεδομένη και ιδιαίτερα απεχθή πρακτική σύμφωνα με την οποία αν, για παράδειγμα, ένας Άγγλος σπουδαστής έφευγε από την Μπολόνια χωρίς να εξοφλήσει τα χρέη του, οι κάτοικοι μπορούσαν να απαιτήσουν τα χρήματα από άλλους Άγγλους σπουδαστές. Επρόκειτο για μια αποφασιστική στιγμή στην ευρωπαϊκή ακαδημαϊκή ιστορία. Η Μπολόνια ξεκίνησε ως νομική σχολή, αλλά είχε εξελιχθεί από τις ελευθέριες τέχνες που ανθούσαν στις αρχές του 11ου αιώνα. Γραμματική, ρητορική και dictamen, η τέχνη της σύνθεσης, διδάσκονταν μαζί με το δίκαιο. Το πρώτο πανεπιστήμιο έβαλε μαζί τις νομικές σπουδές με αυτό που σήμερα ονομάζουμε επιστήμες του ανθρώπου. Αργότερα, στο πρόγραμμα των σπουδών προστέθηκαν η θεολογία, η μουσική και τα μαθηματικά.

Η φήμη των καθηγητών έφερε στην Μπολόνια φοιτητές από την Ιταλία και από άλλες περιοχές. Στις αρχές του 13ου αιώνα, στην Μπολόνια υπήρχαν περίπου 10.000 σπουδαστές, από κάθε γωνιά της Ευρώπης.

Τι έχει να διδάξει η ιστορία της Μπολόνια στους κουρασμένους ακαδημαϊκούς του 21ου αιώνα, αλλά και σχετικά με την «Μπολόνια – Μέρος δεύτερο», τη Διακήρυξη της Μπολόνια για την ευρωπαϊκή ακαδημαϊκή ολοκλήρωση; Πρώτο και κύριο, την ακαδημαϊκή ελευθερία και το ακαδημαϊκό άσυλο, την προστασία της έρευνας και της επιστήμης από κάθε εξωτερική παρέμβαση ή πίεση. Το πανεπιστήμιο βασίζεται στην απόλυτη ελευθερία να αμφισβητεί κανείς δημόσια και να ανακοινώνει ελεύθερα ό,τι μας λέει η έρευνα και η γνώση σχετικά με την αλήθεια. Η σκέψη πρέπει να λειτουργεί άνευ όρων, για την ακρίβεια, η σκέψη είναι η ίδια η εμπειρία του απροϋπόθετου, του να θέτουμε ερωτήματα για τα πάντα, ακόμη και για την ίδια την αξία τού να θέτουμε ερωτήματα, ή για την αξία της αλήθειας. Σήμερα, αυτό είναι ακόμη πιο καίριο, καθώς η αλήθεια έχει μετατραπεί σε πολλές αλήθειες. Το ευρωπαϊκό  πανεπιστήμιο παραμένει η μητέρα της αλήθειας. Η μοναδική προϋπόθεση της γνώσης και της αλήθειας είναι η προστασία από εξωτερικές απειλές και αντίποινα. Όμως, η προστασία αυτή δεν υπήρξε ποτέ de facto ή de jure. Οι καθηγητές και οι σπουδαστές της Μπολόνια απέκτησαν τα ακαδημαϊκά τους δικαιώματα επειδή αποδέχτηκαν τις αξιώσεις της αυτοκρατορίας και του αυτοκράτορα. Οι αυτοκρατορίες ζητούν από δικηγόρους, φιλοσόφους και διανοουμένους να γίνουν απολογητές τους με ταπεινά ανταλλάγματα. Το κοσμοπολιτικό δίκαιο ξεκινάει πάντα ως κριτική σε τοπικές αδικίες αλλά συχνά καταλήγει ιδεολογία μιας αυτοκρατορίας.

Υπήρχε όμως και ο Μαρτίνο, ο διαφωνών, που δεν αποδέχτηκε την αυτοκρατορική απαίτηση. Είναι σημαντικό το πανεπιστήμιο να διατηρήσει και να αναπαραγάγει αυτή την παράδοση, τη στιγμή που βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου πιέσεις από κάθε κατεύθυνση προσπαθούν να το μετατρέψουν σε έναν υπάκουο σάκο του μποξ, για κάθε παροδική και κακοσχεδιασμένη πολιτική. Το ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο πρέπει να αντιταχθεί όσο μπορεί στην εξουσία, την κρατική, την οικονομική ή την εξουσία των μέσων ενημέρωσης, την εξουσία της ιδεολογίας και της θρησκείας, στο όνομα της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Πρέπει να παραμείνει ένας χώρος άνευ όρων αντίστασης στο δογματισμό, στην ηθικολογία και τον κομφορμισμό. Σίγουρα, πρόκειται για ένα αίτημα σχεδόν αδύνατο, όπως είχε αναγνωρίσει και ο ίδιος ο Καντ κατά την πρώιμη νεωτερικότητα. Η ίδια η δυνατότητα της ύπαρξης του πανεπιστημίου βασίζεται στο αδύνατο της απομάκρυνσής του από την εξουσία. Αλλά είναι ακριβώς αυτή η αδυνατότητα που καθιστά το πανεπιστήμιο δυνατό, όπως υποστήριζε πειστικά και κατ’ επανάληψη ο Ζακ Ντερριντά, τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του.

Τα κρίσιμα αυτά ερωτήματα σχετικά με το ρόλο της κριτικής και της αντίστασης έχουν πάρει συγκεκριμένη μορφή στη φιλοσοφία του δικαίου και την πολιτική φιλοσοφία. Αποτελούν άραγε τα ανθρώπινα δικαιώματα έναν προστατευτικό φραγμό απέναντι στην κυριαρχία και την καταπίεση ή είναι οι ιδεολογικές επιφάσεις της αναδυόμενης αυτοκρατορίας; Είναι ο κοσμοπολιτισμός ο κατάλληλος τρόπος για να φέρουμε τη δικαιοσύνη και την ειρήνη στον κόσμο του ύστερου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού;

Προδημοσίευση από το νέο βιβλίο του Κώστα Δουζίνα, Ριζοσπαστική πολιτική και νομική φιλοσοφία, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις νήσος.

Ο Κώστας Δουζίνας διδάσκει φιλοσοφία του δικαίου, στο Birckbek college, Univestity of  London