Θεοφανώ: έργα και ημέρες

ΠΕΤΡΟΣ ΠΙΚΡΟΣ, Θεοφανώ. Η Μεσσαλίνα του Βυζαντίου, Εισαγωγή – Επιμέλεια κειμένου: Γιάννης Δ. Μπάρτζης, Εκδοτικός οίκος Αντ. Σταμούλη, σελ. 320

Σύμφωνα και με την καταγραφή τού ομότιμου καθηγητή Θόδωρου Χατζηπανταζή (στο Πολυφωνία. Φιλολογικά Μελετήματα Αφιερωμένα στον Σ. Ν. Φιλιππίδη, Π.Ε.Κ., Ηράκλειο, 2009), οι πιο συχνά δραματοποιημένες στην ελληνική σκηνή σελίδες τής Ιστορίας μας ως έθνους είναι «εκείνες που ασχολούνται με τα συνταρακτικά γεγονότα της νύχτας της 10^ης Δεκεμβρίου του 969 μ.Χ., δηλαδή εκείνες που περιγράφουν τη δολοφονία του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά από τη γυναίκα του Θεοφανώ και τον εραστή της Ιωάννη Τσιμισκή». Ο καθηγητής μέτρησε δέκα τουλάχιστον σχετικές τραγωδίες, δημοσιευμένες μεταξύ του 1875 και του 1975, «ενώ αμέτρητες παραμένουν οι περιπτώσεις» όπου το όνομα του ενός από τους τρεις πρωταγωνιστές εμφανίζεται στον τίτλο χειρογράφου υποβεβλημένου για κρίση σε κάποιον δραματικό διαγωνισμό. Μεταξύ των ως άνω 10 δραμάτων συγκαταλέγονται και Η Βυζαντινή νύχτα ή Η Λάκαινα του Γιώργου Θεοτοκά, η σαφώς γνωστότερη Θεοφανώ του Άγγελου Τερζάκη, καθώς και ο Νικηφόρος Φωκάς του Νίκου Καζαντζάκη, η μόνη τραγωδία στην οποία η βασίλισσα είναι η αυτουργός τής δολοφονίας. Δίπλα σε αυτά τα θεατρικά έργα ερχόμαστε να τοποθετήσουμε δύο πεζογραφικά κείμενα. Αφ’ ενός, το ιστορικό μυθιστόρημα Θεοφανώ, Η εστεμμένη φόνισσα, του Κώστα Δ. Κυριαζή, μία προσεκτική βιογράφηση της συγκεκριμένης ιστορικής προσωπικότητας, δημιουργημένη με το ταλέντο ενός μυθιστοριογράφου, ο οποίος, όμως, στηρίζεται πάντα στο αρχειακό υλικό τού ιστορικού (στον «Επίλογο» του βιβλίου του ο Κυριαζής παραθέτει, κατά τη συνήθειά του, συνοπτικά τις Πηγές του) και, αφ’ ετέρου, το μυθιστόρημα Θεοφανώ, Η Μεσσαλίνα του Βυζαντίου τού Πέτρου Πικρού.

Στην περίπτωση του Πέτρου Πικρού (ψευδώνυμο του Ιωάννη Γεναρόπουλου), σημαντικού συγγραφέα κοινωνικών μυθιστορημάτων ενταγμένων στο ρεύμα τού νατουραλισμού, πρόκειται για ένα «λαϊκό ιστορικό μυθιστόρημα» (χωρίς αυτό να σημαίνει, όπως αναφέρεται στην Εισαγωγή, ότι το εν λόγω κείμενο εμπίπτει στην κατηγορία της «αισθηματικής παραλογοτεχνίας» ή των «λαϊκών αισθηματικών μυθιστορημάτων»), δημοσιευμένο αρχικά σε συνέχειες στο περιοδικό Εβδομάς, από τον Οκτώβριο του 1932 έως τον Ιούνιο του 1933. Σύμφωνα με τον Γιάννη Μπάρτζη, ο οποίος έγραψε την Εισαγωγή τού ανά χείρας τόμου και είχε την επιμέλεια του κειμένου αλλά και του Ιστορικού Σημειώματος που το πλαισιώνει, «στα «λαϊκά» μυθιστορήματα και στα αναγνώσματα εφημερίδων που έγραψε ο Πέτρος Πικρός», εκτός από τα υπόλοιπα “επίσημα” έργα του, «εντοπίζονται όλα τα γνωρίσματα μιας λογοτεχνίας χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις γραφής, ύφους και ιδεολογικού πλούτου. Όμως ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τού γενικότερου συγγραφικού του έργου ξεχωρίζουν και σε αυτά τα κείμενά του, με κύριο στοιχείο αναγνώρισής τους τον εγκυκλοπαιδισμό και την ιστορική αναδίφηση. Τούτο γίνεται σκόπιμα, ώστε, πέρα από την ψυχαγωγία και τη φυγή, να προσφέρεται πνευματική ικανοποίηση και κάποιο μορφωτικό όφελος στο ευρύ αναγνωστικό κοινό». Και πράγματι· οι πάσης φύσεως πλούσιες πληροφορίες που δίνονται οδηγούν σε μια πιστή αναπαράσταση της συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής, αναπαράσταση στην οποία η θεατρικότητα της γραφής τού Πικρού δίνει σάρκα και οστά.

Ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει αυτό το έργο του «πρωτότυπο ιστορικό μυθιστόρημα» και στην αρχή του τοποθετεί, «αντί προλόγου», «ένα βυζαντινό χρονικό γραμμένο ίσως από χέρι εχθρού». Εκεί, όπως γράφει ο Γιάννης Μπάρτζης, «ο αναγνώστης παίρνει μια πρώτη γεύση, για το τι διέδιδαν στην εποχή της για την αυτοκράτειρα Θεοφανώ οι πολιτικοί της αντίπαλοι και τι πίστευε ο λαός για αυτήν». Από το μυθιστόρημα του Πέτρου Πικρού, πάντως, συνεχίζει ο επιμελητής, «γίνεται φανερό ότι ο ίδιος δεν αποδέχεται τις διαδόσεις των χρονικογράφων για αρρωστημένη και έκφυλη προσωπικότητα της αυτοκράτειρας Θεοφανώς», παρόλο που «και στη δική του εκδοχή η Θεοφανώ αποδεικνύεται σκληρή και ανενδοίαστη, [ηρωίδα] που δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει τα γυναικεία της θέλγητρα για να διατηρηθεί στην εξουσία». Ο Πέτρος Πικρός «υποστηρίζει την επιστημονική άποψη ότι το περιβάλλον και οι συνθήκες ζωής καθορίζουν τον χαρακτήρα, το ήθος και τις αντιδράσεις τού κάθε ανθρώπου». Θα παρουσίαζε, λοιπόν, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον μία έρευνα που θα εστίαζε στην διαφορετική «χρήση» των ιστορικών γεγονότων από τους λογοτέχνες και τους θεατρικούς συγγραφείς οι οποίοι ασχολήθηκαν με την προσωπικότητα της Θεοφανώς.

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΤΣΟΥΠΡΟΥ