Άσμα Ασμάτων

Ο έρωτας σε ένα κόσμο νέο

Με αφορμή τη νέα μετάφραση του «Άσματος Ασμάτων» από τον Θάνο Κανδύλα, εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα 2011, σελ. 111

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Θα αποτελούσε νομίζω τόπο κοινό να επαναλαμβάναμε ότι για όσους μάθαμε τον κόσμο μέσα από τον κόσμο της Μεσογείου αλλά και για τον πολιτισμό της Ευρώπης γενικότερα, οι αισθητικές όσο κι οι μεταφυσικές μας ιδέες, όλη μας η ψυχοσύνθεση θα τολμούσα να πω, είναι χαραγμένη στις παραδόσεις δύο πολιτισμικών κύκλων, επί της τομής των οποίων κυριολεκτικά γεννηθήκαμε. Η συνάντηση ελληνισμού και ιουδαϊσμού είναι ίσως η σημαντικότερη στιγμή στην ιστορία του πολιτισμού, αυτή που καθορίζει μέχρι σήμερα είτε το ξέρουμε είτε όχι τα βήματά μας. Κι όσο κι αν συχνά αυτή την κληρονομιά τη νιώθουμε σαν (ή και είναι) βάρος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η γνωριμία με το λόγο θα ήταν αδύνατη αν δεν είχε προηγηθεί η γνωριμία με το μύθο.

Ο ιουδαϊκός λαός που μορφοποίησε τα όνειρά του σε μύθο και τους μύθους του σε ζωή, τις υγρές νύχτες της σκοτεινής ερήμου, τότε που βάδιζε προς την υπεσχημένη γη των πατέρων του, εκεί όπου η Μοίρα τον υποχρεώνει διαρκώς να εξορίζεται και διαρκώς να επιστρέφει, δεν είναι μόνο δημιουργός της μεταφυσικής μας συνείδησης. Είναι το μυστικό υπόστρωμα της λυρικής ψυχής κάθε ανθρώπου που αναζητεί την οδό προς μιαν αδύνατη αλλά τόσο σαγηνευτική θέωση. Και αν η διαμάχη ανθρώπου και Θεού μοιάζει με σύνοψη της Ιστορίας που είναι συνώνυμη της Ανταρσίας, ο έρωτας είναι η μόνη δυνατότητα συμφιλίωσης. Αυτή την αλήθεια τη χρωστούμε στο λαό του Ισραήλ. Απόδειξη αυτού μας του ισχυρισμού θεωρώ πως είναι το αρχέτυπο της ερωτικής ποίησης, το κατ’ εξοχήν άσμα που είναι το «Άσμα Ασμάτων». Το Άσμα που δίνει σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο, όπως το ερωτικό φαινόμενο, τη διάσταση όχι απλά μιας κοσμογονικής δύναμης (όπως τη ξέρουμε π.χ. στους αρχαίους Έλληνες) αλλά ως οριστικού γάμου που συγκεφαλαιώνει και λύει την ιστορία, λυτρώνοντας τον άνθρωπο από κάθε αλλοτρίωση.

Ευτυχής αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις μια νέα, εξαιρετική απόδοση του Άσματος που μας χαρίζει ο ποιητής Θάνος Κανδύλας, στα βήματα μιας τέχνης που έχει «τη φωνή της Ελλάδας και τη φλογερή ψυχή της Ιουδαίας», όπως θα έλεγε κι ο Γιοσέφ Ελιγιά. Υπάρχει ήδη μια μακρά παράδοση μεταφράσεων αλλά και ερμηνειών καθώς οι λόγοι για τους οποίους συμπεριελήφθη στον κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης αυτό το τόσο ξεχωριστό ερωτικό βιβλίο, το Σιρ Α Σιρίμ (Άσμα Ασμάτων) που απεδίδετο στον βασιλέα Σολομώντα, παραμένουν υπό συζήτηση – όπως άλλωστε και το ζήτημα αν είναι όντως ο Σολομών (που έζησε το 10^ο αιώνα) ο ποιητής του Άσματος. Ο Κανδύλας παραθέτει επαρκώς τα κύρια σημεία αυτής της συζήτησης όσον αφορά τη δημιουργία, την καταγραφή, αλλά και τις ερμηνείες του Άσματος. Τα Επιλεγόμενά του, με βιβλιογραφικές αναφορές, ανασκόπηση των διαχρονικών προσεγγίσεων, συνοπτική παράθεση των ερμηνειών που δεν περιορίζονται στην αλληγορική και την κυριολεκτική αλλά σε ένα πλήθος συνδυασμών (με τρεις κύριους τρόπους προσέγγισης/ερμηνείας, τον αλληγορικό, τον ιστορικογραμματικό και τον τυπολογικό), φωτίζουν μεν αλλά κάνουν ακόμη πιο περίπλοκο το μεγάλο ερώτημα. Τι είναι τελικά το Άσμα;

«Όλος ο κόσμος δεν είναι άξιος της μέρας που το Άσμα Ασμάτων δόθηκε στον Ισραήλ», έλεγε τον 2^ο αιώνα ο ραβίνος Ακιμπά για να προσθέσει: «όλες οι γραφές είναι ιερές αλλά το Άσμα Ασμάτων είναι η ιερότερη των ιερότερων». Είναι προφανές ότι αυτή η ερμηνεία είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε πώς ένα τόσο ερωτικό- αισθησιακό ποίημα εντάσσεται στον θεολογικό κανόνα. Βάση της εκδοχής αυτής η αδιάρρηκτη αγάπη Θεού και λαού του Ισραήλ αλλά και η αιώνια ενότητα του Όντος που ερωτικά αποκαθιστά και πάλι το διαχωρισμένο Είναι. Ο πόθος της ψυχής προς τον ουράνιο νυμφίο της κι η αγαπητική σχέση Χριστού- Εκκλησίας είναι η κυρίαρχη θεολογική εκδοχή στη χριστιανική πρόσληψη. Αλληγορική ή κυριολεκτική ερμηνεία όμως δεν μπορούν να εξαντλήσουν την αλήθεια ενός Άσματος που απεικονίζει την ερωτική φυγή προς τον ερχόμενο και την ερχόμενη ως μόνη διέξοδο σε ένα κόσμο βυθισμένο στην αιχμαλωσία. Ενός τραγουδιού που υμνεί την ερωτική συνεύρεση σε ένα νέο κόσμο, πέρα από νόμους, όρια και όρους, ενός έρωτα του κόσμου που θα προβάλει μέσα στην πυρκαγιά των εσχάτων.

Παράφορη σαν θάνατος η Αγάπη

Ζοφερό σαν Άδης το Πάθος της

Οι σπίθες της, σπίθες φωτιάς

Μια άγρια πυρκαγιά.

Αυτό το μικρό κείμενο με τις επαναλαμβανόμενες εικόνες, τις συχνές ομοιόφωνες φράσεις, τους ατελείωτους πληθυντικούς ποιητικής μεγαλοπρέπειας, με τα λεκτικά επαναληπτικά σχήματα και τις κλητικές προσφωνήσεις, με τη συχνή εναλλαγή γενών και τους νατουραλιστικούς συμβολισμούς, με τις έντονες παρομοιώσεις, τα άφθονα συνώνυμα και τις αισθησιακές αναταράξεις, είναι απλώς μια σειρά από αρχέγονα επιθαλάμια τραγούδια που εξυμνούνε τον ιερό γάμο; Μια συλλογή ερωτικών λυρικών ασμάτων που άδονταν κατά τη γαμήλια τελετή; Μια «επιθαλάμια ωδή δραματικώς περιπεπλεγμένη» όπως γράφει ο Μέγας Βασίλειος; Μια βουκολική απομίμηση των έργων του Θεόκριτου; Μια ακόμη εκδοχή του ερωτικού καλέσματος της Ίσιδος προς τον Όσιρι, όπως την συναντάμε στα αιγυπτιακά κείμενα; Η αγάπη της θεάς Ιστάρ για τον θεό Ταμμούζ; Ο συμβολισμός της περιφοράς της σελήνης γύρω από τον ήλιο;

Νομίζω πως πέρα από τις ερμηνείες και πέρα από την οραματική πλοκή της δομής του Άσματος, όλα παρασύρονται από το χειμαρρώδη ερωτικό λόγο. Αυγό το μυστικό ερωτικό ιουδαϊκό κείμενο έχει λόγο συγκεκριμένο, χωρίς καμιάν αφηρημένη σκέψη, καμιάν απροσδιοριστία. Καμιά άρνηση της πραγματικότητας αλλά μετάπλασή της. Το Άσμα διδάσκει πόσο πνευματική μπορεί να γίνει η ύλη! Με λόγο που μιλά για κάθε σημείο του σώματος, για όλα τα κάλλη και τις αρετές, αποκαλύπτονται τα πάντα, σ’ ένα φυσικό περίγυρο που συμπλέκεται, συνωδίνει, συστενάζει αλλά και συνεορτάζει με το ερωτευμένο ζεύγος. Η υλική πραγματικότητα είναι γονιμοποιός, ευμετάβλητη στις ψυχικές ανατάσεις των ερωτευμένων. Το σώμα της φύσης λάμπει, πάλλεται, είναι κι αυτό ερωτευμένο. Κι οι δυσκολίες της μετάφρασης κάνουν ακόμη πιο αινέσιμο και το τόλμημα και το αποτέλεσμα του Κανδύλα που είναι σταθερά προσηλωμένος στην αναζήτηση της ιδανικής λέξης. Σημάδι αληθινού ποιητή.

Το Άσμα εκτυλίσσεται με άψογη αφηγηματική συνέπεια από την άμεση διατύπωση του ερωτικού αιτήματος ως την γαμήλια εκπλήρωση.

Φίλησέ με, με πόθο των χειλιών σου μέθυσέ με.

Γιατί’ ναι πιο γλυκός κι απ’ το κρασί ο έρωτάς σου

Μεθυστικά τα μύρα σου κι αιθέριο μύρο το όνομά σου.

Αυτό το ωραίο μελαχρινό, μελαγχολικό κορίτσι που ονειρεύεται τα δώματα του βασιλιά, που δηλώνει καθαρά τον έρωτά του, είναι «η καλή εν γυναιξίν». Είναι «το ρόδο της Σαρών, άγριο κρίνο των κοιλάδων, σαν τ’ άλικο κρίνο μέσα στα βάτα του αγρού», μια κόρη του Ισραήλ ανάμεσα στ’ αγκάθια των εθνών θα ερμήνευα εγώ. Μια κόρη που θέλει «για κρεβάτι μας βαθύσκιωτο χορτάρι», τους κέδρους για δοκάρια του σπιτιού, σκέπη τα κυπαρίσσια. Θέλει όμως ένα οίκο οίνου. Και οίκος του οίνου είναι εδώ το σπίτι του γάμου, όχι το σπίτι της μέθης. Μύρα και μήλα ζητά η τετρωμένη αγάπης που κάθεται στη σκιά μιας μηλιάς, έτοιμη για τη γνώση του καλού και του κακού. Να ένας καρπός που είναι γλυκός, ο έρωτας. Θα είναι άνοιξη. Τότε που η φύση ξαναγεννιέται και είναι καιρός για το κορφολόγημα των κοριτσιών, καιρός να πιαστούν και να απομακρυνθούν οι αλεπουδίτσες, οι αντίζηλες που χαλούν τους αμπελώνες, τ’ αμπέλια την ώρα που ανθοφορούν. Μα αλίμονο.

Τις νύχτες μόνη στο κρεβάτι μου

Λαχτάρισα αυτόν

Π’ αγάπησε η ψυχή μου

Τον αναζήτησα μα δεν τον βρήκα

Τον κάλεσα και δε με άκουσε

Θα σηκωθώ, την πόλη να περιδιαβώ

Μες στα στενά σοκάκια να χωθώ

Και στις πλατείες μέσα

Να’ βρω θα ψάξω αυτόν

Π’ αγάπησε η ψυχή μου

Δεν θα ήταν αστήρικτο, νομίζω, να υποστηριχθεί είναι πως ένα κορίτσι του Ισραήλ ερωτευμένο με τον Σολομώντα αναζητεί τον τρόπο να τον κάνει να αρνηθεί την παροιμιώδη ερωτική του πολυδιάσπαση και να αφοσιωθεί σε αυτήν. Η παρεμβολή στη συνέχεια ενός ιντερλούδιου που περιγράφει την κλίνη του Σολομώντος αλλά και η κριτική των βιβλίων των Βασιλέων στο Σολομώντα για τη θρησκευτική του χαλαρότητα ίσως ενισχύει αυτή την εκδοχή. Η ερωτική πολυδιάσπαση/ πολυγαμία μοιάζει να συμβολίζει την αποστασία του Ισραήλ μα και τον κόσμο της ταξικής και εθνικής πολυδιάσπασης. Να λοιπόν η αρχέγονη ενότητα του όντος ως αίτημα όχι απλώς πολιτικό και κοινωνικό αλλά ως αίτημα ερωτικό. Στο μεταξύ η κόρη περιμένει να φυσήξει αεράκι και να σβήσει η μέρα, να έρθουν της νύχτας οι σκιές. Τα όνειρα μήπως; Με φλογισμένη καρδιά ποθεί να ξεκλειδώσει το περιβόλι της να ξεσφραγίσει την πηγή της. Πώς να μην αναφωνήσει η αγαπημένη «εξεγέρθητι βορρά και έρχου νότε, διάπνευσον κήπον μου και ρευσάτωσαν αρώματά μου»; Ο κήπος της είναι κήπος του.

Αίφνης στο πέμπτο κεφάλαιο δίνεται η αίσθηση ότι η ερωτική πράξη τελείται. Εκείνη καθεύδει με καρδιά που αγαπά όταν εκείνος εμφανίζεται και απεκδυόμενος το χιτώνα του προχωρεί με κινήσεις που είναι σαφώς σωματικές (Υπέροχα διατυπωμένες). Αλλά ο νυμφίος χάνεται, ενισχύοντας τις ερμηνευτικές εικασίες πως βρισκόμαστε ακόμη στη φάση του ερωτικού ονείρου. Η τετρωμένη αγάπης κόρη τον αναζητά κι η περιγραφή του αγαπημένου είναι κι αυτή έξοχα δοσμένη με ρυθμό, μέτρο και συχνά με ρίμα από τον Θάνο Κανδύλα. Στο έκτο κεφάλαιο ο νυμφίος απαντά στην αγωνία της κόρης (που φοβάται μήπως άλλα κρίνα έχει πάει στους κήπους του να τρυγήσει) με λόγια εξαίσια.

Πανέμορφη είσαι αγαπημένη μου.

Σαν την πόλη Θιρσά, ωραία σαν την Ιερουσαλήμ.

Φοβερή σαν τις τροχιές των άστρων.

Πάρε τα μάτια σου από πάνω μου

Που μ’ έχουνε τρελάνει.

Κοπάδι αίγες τα μαλλιά σου

Που φάνηκαν απ’ τα βουνά Γαλαάδ.

Τα δόντια σου, κοπάδι αρνάδες

Π’ ανέβηκαν φρεσκολουσμένες…

Με γνώση όλων των μεταφραστικών εκδοχών και όραση διεισδυτική, ο Κανδύλας πετυχαίνει ειδικά στο δυσερμήνευτο χωρίο 6.12 («ουκ έγνω η ψυχή μου. Έθετό με άρματα Αμιναδάβ») με την απόδοση «πάνω σε άρματα μ’ ανέβασε αλλουνού κόσμου θυγατέρα» να αγγίξει το κλειδί για όλο το Άσμα. Η ώρα του μεγάλου έρωτα, η ώρα της επιστροφής του Ισραήλ και της θέασης ενός Νέου Κόσμου έχει έλθει. Κάτω από μια μηλιά (εκεί που με ωδίνες γεννήθηκε η νύμφη κι ίσως- ίσως όλη η ανθρωπότητα) ο νυμφίος ξυπνά την Σουλαμίτιδα και της ζητά να τον βάλει σφραγίδα στην καρδιά της, σημάδι στο μπράτσο της. Γιατί, «κι αζά κα μαβέτ Α αβά»: «κραταιά ως θάνατος αγάπη». Η Σουλαμίτιδα κι ο Σολομών, εραστές ενός κόσμου άλλου, φλεγόμενοι στην ερωτική πυρκαγιά των εσχάτων που λυτρώνουν τον άνθρωπο. Το άσμα της εξόδου σηματοδοτεί την ευτυχή κατάληξη: «Έτσι απέκτησε αμπέλι ο Σολομών στη Βαάλ Αμών». Η άμπελος ως νέα οικογένεια, ως νέα κτίση, ως οριστικό σπίτι ενός λαού βασανισμένου επειδή ήθελε να σώζει πάντα την αλήθεια στην Αίγυπτο ή στη Βαβυλώνα, χτες ακόμη στα γκέτο και στο Νταχάου, σήμερα στην Ιερουσαλήμ. Τον αμπελώνα αυτόν ο Σολομών τον έδωσε να τον φυλάνε και να τον φροντίζουν. Όπως τον παράδεισο. Μα για τη νύμφη του Ισραήλ παράδεισος και αμπελώνας είναι ότι βρήκε τον αγαπημένο της. Και ο λαός ο καθήμενος εν κήποις αιώνες θα τραγουδά αυτό το Άσμα ενώ οι εραστές σαν ζαρκάδια κι ελαφάκια θα τρέχουν ελεύθεροι πια και ευτυχισμένοι επί τα όρη των αρωμάτων.

Λένε πως ο ευτυχισμένος έρωτας δεν έχει ιστορία. Πως μόνο ο καταδικασμένος και ο ατελέσφορος έρωτας εμπνέουν. Να όμως που ο έρωτας μπορεί να δοξάζεται ως αυτό που είναι και συνάμα να ξαναγεννά τον κόσμο όλο. Να είναι δηλαδή απόλαυση των αισθήσεων και καρπερή ειρήνη. Πάθος πεπληρωμένο. Πόθος για το Εσύ, πόθος προσώπου και όχι πόθος για τον πόθο. Ως έκσταση του εγώ και όχι ως επέκταση του εγώ. Μια έμπνευση, ένας συνεπαρμός, ένας ενθουσιασμός όπου όλα γίνονται ένθεα. Οι εραστές είναι πλέον ως εν ουρανώ και επί της γης αφού ο έρωτας είναι ο δρόμος που ανεβαίνει με αναβαθμούς έκστασης προς τη μοναδική πηγή του όντος. Και ανεβαίνουν δι’ αυτού όχι θεωρητικά ούτε μέσω της άσκησης και της στέρησης αλλά με όλο τους το σώμα, με όλες τις αισθήσεις προς την έσχατη ενότητα. Σύμβολο αυτής της ενότητας ο Γάμος. Όχι αυτός της ηθικολογικής περιχαράκωσης και της κοινωνικής σκοπιμότητας αλλά ως η οριστική Ένωση του Μη Ονομαζόμενου Θεού με τον Λαό Του, του Κόσμου με τον Άνθρωπο που δεν είναι τελικά καταδικασμένος στην πολλαπλότητα, στην αδικία, στην ανισότητα, στην εκμετάλλευση.

Το Άσμα ήταν και είναι ιερό επειδή σώζει τη μεγάλη αλήθεια. Πως όλα συντείνουν  τελικά στην ένωση με το Εν. Πως κάποτε δεν θα υπάρχει άβυσσος μεταξύ θεού και ανθρώπου (δηλαδή: άβυσσος μεταξύ ανθρώπων), πως δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζούμε σ’ ένα κόσμο ανισότητας και ατομικότητας. Γιατί ο κόσμος αυτός δεν είναι μια αβάσταχτη νομοτέλεια αλλά ένα τραγικό αίνιγμα. Και στο αίνιγμα αυτό όλοι κάποτε ευχηθήκαμε η απάντηση να είναι μια αγάπη κραταιά ως θάνατος και όχι το κράτος του θανάτου.

Ο Κώστας Χατζηαντωνίου είναι συγγραφέας