Η τέχνη στήριγμα στις φυλακές της χούντας

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ

Δεν είμαι ειδικός κι έχω μάθει από τη δουλειά μου και τη ζωή μου να αναζητάω και να υπολογίζω τη γνώμη των ειδικών, που άλλωστε έχουν μιλήσει συστηματικά για το θέμα και δεν θα πάψουν να ασχολούνται με τις διάφορες πτυχές του.

Ως γενικό και περιεκτικό σχόλιο θα ήθελα να επαναλάβω αυτό που η Έλενα Πατρικίου πρόσφατα έγραψε στην Αυγή (14-15 Απριλίου 2012) για την έκκληση προς τις νέες γενεές των επιζώντων, πριν από οκτώ χρόνια, Γάλλων αντιστασιακών, «Η δημιουργία είναι αντίσταση. Η αντίσταση είναι δημιουργία».

Και δύο ακόμα ευρύτερες αναφορές. Αυτό που πήγαινε να ανθίσει στη δεκαετία του 1960, την ακρωτηριασμένη τελικά δεκαετία, ήταν τόσο ορμητικό κι επίφοβο, που για να ανακοπεί γίνανε τρία πραξικοπήματα: το εκλογικό της βίας και νοθείας, του 1961, το κοινοβουλευτικό-ανακτορικό της αποστασίας του 1965 και το στρατιωτικό του 1967. Οι αγώνες εκείνης της περιόδου ήταν έκφραση του διεκδικητικού συνταγματικού πατριωτισμού, της αγωνιστικής δημοκρατικής ανιδιοτέλειας, που αποτελούν στάσεις ζωής εντελώς διαφορετικές από τη μεταπολιτευτική, αγοραία και αγελαία πολιτικοκοινωνική και παραταξιοποιημένη συναλλαγή.

Η καταφυγή στις καλλιτεχνικές ενασχολήσεις, όπως και στη μελέτη, σε συνθήκες εγκλεισμού και καθήλωσης, στις φυλακές κι εξορίες της Χούντας, έδινε ανάσα ζωής στην ασφυξία του περιχαρακωμένου χώρου, άνοιγε ορίζοντες πέρα από τα περίκλειστα προαύλια και κελιά, λειτουργούσε ως δύναμη καρτερικότητας κι αισιοδοξίας. Σκαλίζοντας το ξύλο της ελιάς, ζωγραφίζοντας την πέτρα, τρίβοντας το κόκκαλο, ντύνοντας με ξύλο και δέρμα τα βιβλία, φτιάχνοντας χαρακτικά και πίνακες για κάρτες, βυθιζόσουν βαθιά στον εαυτό σου κι απλωνόσουν στον έξω κόσμο, σμίλευες τη βασανιστική εμπειρία σου κι έδινες έκφραση στην συνομιλία σου με την εποχή, με την καθημερινότητα, με τη μνήμη και την προσδοκία.

Όταν ξεριζώνεται ο χρόνος σου απ’ τον κόσμο κι εντοιχίζεται στο κάτεργο, όταν τσακίζονται οι μέρες σου και χάνονται όπως το νερό που παύει να τρέχει και να ποτίζει, τότε αυτά που υπάρχουν στις ρίζες και στις φλέβες, στην παράδοση και στη γνώση, δίνουν λυτρωτικές δυνατότητες υπεραναπλήρωσης των στερήσεων και ολοκλήρωσης της ύπαρξης.

Ο σκαλιστός χαρτοκόπτης από ελιά ή κόκκαλο, με γραμμένους στίχους από τη δημοτική ποίηση αλλά και τους σύγχρονους ποιητές, δεν ήταν μονάχα μήνυμα επικοινωνίας, αλλά και άσκηση αυτοσυνείδησης κι αυτογνωσίας, όταν τα πάντα για σένα κρέμονται από το κλαράκι της αλληλέγγυας χειρονομίας.

Ξαναδιαβάζοντας τα μηνύματα ζωής, με τις ποιητικές αποστροφές στα ξυλόγλυπτα των εγκλείστων, είναι σαν να γεμίζει αντίλαλους μνήμης, για τότε, κι ελπίδας, για σήμερα, ο χρόνος, με τις φωνές του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου, του Λειβαδίτη, του Αναγνωστάκη, του Γκάτσου, του Κατσαρού. «Στη λειτουργία των δυσκολότερων ονείρων» - «Μ’ ένα χαμόγελο γεμάτο μέλλον και σημαίες» - «Πρέπει να ρωτήσω τους νεκρούς για να μπορέσω να προχωρήσω παρακάτω» - «Αυτό ακριβώς που μέσα σου ανεξήγητα χαμογελάει ακόμα» - «Της σιωπής το μέγα διάστημα» - «Παροπλισμένα πλοία λερώνουν με τη σκουριά τους τ’ ανήλικα νερά» - «Πράγματα που θα τα εξοφλήσεις κάποτε με την ψυχή σου» - «Ποιάς πυρκαγιάς να ναι αντίλαλος αυτός ο κουρνιαχτός του αέρα» - «Άγνωστη μέρα δείξε μας το πρόσωπό σου».

Ανθίζει το κελί και μέσα του χωράει όλος ο κόσμος, ακουμπάει το σκοτεινιασμένο βλέμμα στο χρώμα και στο σχήμα και ταξιδεύει στα πιο μακρινά ταξίδια, ξεκοκαλίζει τα βιβλία το μυαλό και η σκόρπια σκέψη αναπλάθει την πορεία της και ακούει τις φωνές του μέλλοντος της. Αποκτάει ζωτικό σχήμα αυτό που η βαρβαρότητα της Δικτατορίας ήθελε να είναι διαλυτικό σκοτάδι, κρεατομηχανή συνειδήσεων και υπάρξεων. Και σήμερα αναστοχάζεσαι τα ζωντανά βιώματα και ψηλαφείς όσα τεκμήρια υπάρχουν μέσα σου και μπροστά σου, για να μη χάνεις το μέτρο και τις σημασίες των πραγμάτων, για να δίνεις νόημα αγωνιστικής αισιοδοξίας στις δραματικές ιστορικές περιπέτειες αυτού του λαού, που πάντα τις υποστασιοποιούν λαθεμένες πολιτικές και ανεύθυνες ηγεσίες.

Ο Νίκος Α. Κωνσταντόπουλος είναι πρώην πρόεδρος του ΣΥΝ