Ανθρώπινη κοινωνία και φύση

ΤΟΥ ΕΥΘΥΜΗ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ, Η «κυριαρχία» του ανθρώπου στη φύση και οι συνέπειές της. Από τον ιδεαλισμό στον υλισμό και την οικολογία, Α΄ Μέρος, Εκδόσεις Γόρδιος, σελ. 598

Μια ευχάριστη έκπληξη περιμένει τον αναγνώστη που θα πάρει στα χέρια του το νέο βιβλίο του Γεράσιμου Σκλαβούνου. Η ευρύτητα και σοβαρότητα του θέματος και ο εντυπωσιακός όγκος του βιβλίου εξουδετερώνονται με την πρώτη προσεκτική ανάγνωση του κειμένου, που διακρίνεται από απόλυτη σαφήνεια, καθαρότητα και πληρότητα επιχειρημάτων .

Όπως διαβάζουμε, στον Πρόλογο, «Το θέμα αυτού του βιβλίου προσπαθεί να προσεγγίσει ιστορικά και ιδεολογικά, αυτό που -κατά τη γνώμη του συγγραφέα-, αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα του πλανήτη μας και της ανθρωπότητας σήμερα, δηλαδή την περιβαλλοντική καταστροφή, αποτέλεσμα της μανιώδους προσπάθειας του ανθρώπου -ταξικά προσδιορισμένου βέβαια-, να εξουσιάσει και να εκμεταλλευτεί, μέχρις εξάντλησης, τη φύση».

Σε περίοδο γενικευμένης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος υπάρχει η τάση να υποτιμηθεί η σοβαρότητα του περιβαλλοντικού προβλήματος. Όμως αυτή τη στιγμή η υπερθέρμανση του πλανήτη και η κλιματική αποσταθεροποποίηση, έκφραση της  γενικευμένης διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας, απειλούν περισσότερο τις χώρες των τροπικών, που δεν ευθύνονται για το πρόβλημα και διαθέτουν τα λιγότερα μέσα για την αντιμετώπιση των επερχόμενων κινδύνων. «Την κύρια ευθύνη την έχουν οι χώρες του παγκόσμιου Βορρά που είναι οι παλαιότεροι και κύριοι  καταστροφείς του φυσικού περιβάλλοντος, όντας φορείς και εκφραστές, τους τελευταίους αιώνες, της ιδεολογίας της ανάπτυξης και της γραμμικής αντίληψης για την πρόοδο, μαζί με το παγκόσμιο σύστημα της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς, της κεφαλαιοκρατίας, του κέρδους και του ανταγωνισμού, σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και των ίδιων των εργαζομένων, οι οποίοι βλέπουν τα κοινωνικο-οικονομικά χάσματα να μεγαλώνουν».

Ας διαβάσουμε ακόμη ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου, για να κατανοήσουμε καλύτερα και το πνεύμα που το διατρέχει και την στοχοθεσία του: «Τελικά το δράμα της εποχής μας δεν είναι μόνο η περιβαλλοντική καταστροφή, η κλιματική απορρύθμιση, η ρύπανση του περιβάλλοντος και η εξάντληση των φυσικών πόρων, δεν είναι μόνον η πλήρης αποτυχία της αστικής ιδεολογίας της πρόοδου και της υποτιθέμενης αυτορρυθμιζόμενης αστικής αγοράς, είναι και το ότι το εργατικό κίνημα,  στο οποίο στήριξαν τις ελπίδες τους ο Μαρξ και ο Ένγκελς, καθώς και η αριστερά, η οποία ευελπιστεί να το εκπροσωπήσει, στέκουν, στην καλύτερη περίπτωση, αμήχανοι και χωρίς θεωρητική και ιδεολογική προετοιμασία, απέναντι στα νέα περιβαλλοντικά δεδομένα και στους νέους θανάσιμους κινδύνους για την ανθρωπότητα. Αυτοί που θα έπρεπε να ήταν στην πρωτοπορία  των αγώνων για τη σωτηρία της, όπως έγινε τον περασμένο αιώνα απέναντι στα οικονομικά προβλήματα  του τότε, τους παγκόσμιους πολέμους, τον θηριώδη φασιστικό άξονα που ήθελε να υποτάξει όλη τη γη ή, μετά, απέναντι στην απειλή ενός θερμοπυρηνικού πολέμου. Ώσπου πήρε τη σκυτάλη από τα κουρασμένα χέρια της αριστεράς το οικολογικό κίνημα. Μήπως όμως έχει αρχίσει και αυτό αν κουράζεται και να αφομοιώνεται;».

«Ως ένα βαθμό ναι, ως ένα άλλο όχι. Γιατί τους κουρασμένους και αφομοιωμένους τους αντικαθιστούν άλλοι, νεώτεροι και πιο ανήσυχοι για το μέλλον της γης, όπως έδειξαν τα γεγονότα των τελευταίων χρόνων, με τις μεγάλες διαδηλώσεις στην Κοπεγχάγη και το Κανκούν, στη διάρκεια των διασκέψεων για την κλιματική αλλαγή, στο Βερολίνο κατά της χρήσης πυρηνικής ενέργειας ή στην παγκόσμια σύναξη για το κλίμα στην Κοτσαμπάμπα της Βολιβίας».

Και συνεχίζει ο συγγραφέας τις εισαγωγικές σκέψεις για την κατάσταση του οικολογικού κινήματος. «Τα γεγονότα αυτά που έχουν υπερκεράσει σε μαζικότητα και μαχητικότητα παράλληλες εκδηλώσεις των Κοινωνικών Φόρουμ, τα οποία  φαίνεται δεν έχουν πια την ‘εύνοια’ της παραδοσιακής αριστεράς, χωρίς παράλληλα να μεταφέρει αυτή την εύνοια –τουλάχιστον μαζικά- στο οικολογικό κίνημα, ώστε να υπάρξει μια προωθητική σύνθεση σε οικοσοσιαλιστική κατεύθυνση. Στην κατεύθυνση δηλαδή ενός σοσιαλισμού με ελευθερία και δημοκρατία  σε παγκόσμια κλίμακα, με απόρριψη της αναπτυξιακής ιδεολογίας, κάτι που στην πράξη σημαίνει αποανάπτυξη για τις ήδη αναπτυγμένες χώρες, και οικολογική ανάπτυξη για τις φτωχές, δηλαδή έμφαση περισσότερο στην ποιότητα, παρά στην ποσότητα, ώστε βαθμιαία να επέλθει εξισορρόπηση των βιοτικών επιπέδων σε παγκόσμιο επίπεδο, με απόλυτο σεβασμό όχι μόνο στη φυσική βιοποικιλότητα αλλά και στην πολιτισμική και εθνική. Παρήγορο είναι ότι πολλοί ιθαγενείς λαοί, στην Λατινική Αμερική και αλλού, τέτοια αιτήματα έχουν κάνει σημαία του αγώνα τους».

Αυτές οι εισαγωγικές σκέψεις και διαπιστώσεις δεν είναι σε θέση να αποδώσουν το βάθος και το εύρος της μελέτης και ανάδειξης των ιδεολογικών, φιλοσοφικών και πολιτικών προϋποθέσεων και αιτίων της σύγχρονης περιβαλλοντικής κρίσης που ανέλαβε να  διερευνήσει ο Γεράσιμος Σκλαβούνος. Η απόδοση του κεντρικού πυρήνα της μελέτης με λίγα λόγια δεν είναι καθόλου εύκολο εγχείρημα, αφού ο συγγραφέας του βιβλίου μας καλεί σε ένα ταξίδι στον κόσμο των ιδεών, της φιλοσοφίας και της πολιτικής σκέψης, αρχίζοντας από την Αρχαιότητα, για να καταλήξει, σ’ αυτόν τον τόμο, στον 18^ο αιώνα. Σίγουρα, σύντομα, όσο επιτρέπει η δυσκολία του θέματος, θα διαβάσουμε και τη συνέχεια. Ο Γεράσιμος Σκλαβούνος είναι γνωστός όχι μόνο για την συμμετοχή και την προσφορά του στις προσπάθειες διάχυσης στην κοινωνία των ιδεών της αριστεράς και της πολιτικής οικολογίας. Είναι επίσης γνωστός για τον δυναμισμό του, την υπομονή, τη μνημειώδη εργατικότητα και το θάρρος να καταβάλλει όσο κόπο και χρόνο χρειαστεί για να ερευνήσει, να αναλύσει και να παρουσιάσει, με πρωτότυπο και κατανοητό τρόπο, δύσκολα θεωρητικά και κοινωνικά προβλήματα.

Ο Α’ τόμος, που έχουμε στα χέρια μας, είναι χωρισμένος σε 12 κεφάλαια, που εκτείνονται σε 500 περίπου σελίδες, ενώ ακολουθεί ένα Παράρτημα με εκτενή, χαρακτηριστικά, σχετικά αποσπάσματα κειμένων, που καταλαμβάνουν άλλες 100 περίπου σελίδες. Ακολουθεί σχετική, βασική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε.

Θα αρκούσε μια απλή ανάγνωση των 12 κεφαλαίων για να υποψιαστεί κανείς την ευρύτητα της θεματικής που δεν περιορίζεται στην έννοια της προόδου και της κυριαρχίας του ανθρώπου στη φύση στον Αρχαίο κόσμο, αλλά και στην περίοδο της Νεωτερικότητας, με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και την ευρωπαϊκή κυριαρχία στον τότε γνωστό κόσμο και τη φύση. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην περίοδο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, οπότε αναδύεται παραστατικά το νέο ανθρωποκεντρικό κοσμοείδωλο που αποτέλεσε το θεμέλιο της ιδεολογίας της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Εδώ παρελαύνουν ονόματα και χαρακτηριστικά αποσπάσματα της σκέψης των φιλοσόφων Φράνσις Μπέηκον, Καρτέσιου, Χομπς, Λοκ, Σπινόζα, Λάιμπνιτς.

Όλη η προσέγγιση γίνεται από μαρξιστική σκοπιά, με κριτικό αναλυτικό τρόπο. Και με τη χρήση εκτενών παραπομπών και παραθεμάτων των φιλοσόφων και διανοητών της ευρωπαϊκής γενικότερα, και της γερμανικής ειδικότερα, κλασσικής φιλοσοφίας. Ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να διαβάσει αποσπάσματα έργων των Έγελου, Φόυερμπαχ, Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν και να ξεκαθαρίσει κάποια αμφιλεγόμενα σημεία, σχετικά με τις απόψεις τους για τη φύση και το ρόλο της επιστήμης και της τεχνικής, που ταλαιπώρησαν για δεκαετίες την αριστερά, που της αποδόθηκε, συχνά δικαιολογημένα, η μομφή του παραγωγισμού και του οικονομισμού.

Ο συγγραφέας βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τους διανοητές που παρουσιάζει και έχει την ικανότητα να επιλέγει, να αξιολογεί και να παραπέμπει σε καίρια σημεία που απαιτούνται για την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του. Ο Γεράσιμος Σκλαβούνος τιμά την αριστερά και την οικολογική σκέψη στην Ελλάδα, όπου μέχρι πριν από λίγο κυριαρχούσαν οι προκαταλήψεις και η άγνοια της διεθνούς προβληματικής και αμφισβήτησης του κυρίαρχου αναπτυξιακού, καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης. (Στο παράρτημα υπάρχει εκτενές παράθεμα με κριτική αναφορά στον Σερζ Λατούς, που θεωρείται εκφραστής του κινήματος της αποανάπτυξης, των αντιρρησιών της μεγέθυνσης, της καπιταλιστικής οικονομίας).

Ας μου επιτραπούν στο σημείο αυτό κάποιες προσωπικές σκέψεις  για το πρόβλημα του επαναπροσδιορισμού της σχέσης  ανθρώπινης κοινωνίας – φύσης, που βρίσκεται στο επίκεντρο της σημερινής οικολογικής συζήτησης, αναζητώντας τα ίχνη μιας νέας φιλοσοφίας της φύσης, επανεξετάζοντας πολλούς παραδοσιακούς όρους κατά τη θεωρητική σύλληψή τους και την ιδεολογική λειτουργία τους, στα νέα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια της εποχής μας.

Μετά από συζητήσεις τεσσάρων δεκαετιών, διαπιστώνεται ότι οι οικολογικοί δρόμοι και οι προτάσεις για μια διαφορετική σχέση με τη φύση  δεν είναι ούτε εύκολοι ούτε μονοσήμαντοι. Κινούνται συνήθως μεταξύ μιας επιταγής προς τη φρόνηση των ανθρώπων (ζητώντας τον περιορισμό της εκμετάλλευσης της φύσης) και μια ηθική επιταγή (υπενθυμίζοντας την ευθύνη μας απέναντι στη φύση και τις επόμενες γενιές). Οι ηθικοί και οικολογικοί προσανατολισμοί δυσκολεύονται να βρουν το δρόμο τους σε κουλτούρες που κυριαρχούνται από την τεχνική που στοχεύει στο κέρδος, παραπαίοντας αναπόφευκτα ανάμεσα στο γνωσιολογικό ιδανικό της επιστήμης (που βλέπει τη φύση ως αντικείμενο) και τα ιδανικά της οικονομίας (που βλέπει τη φύση ως ανεξάντλητη πηγή πρώτων υλών).

Η ιστορία του ανθρώπου και η ιστορία της φύσης αλληλοδιεισδύουν. Το μέλλον της φύσης  συνδέεται με το μέλλον του ανθρώπου και το βαθμό υπευθυνότητας που θα επιδείξει απέναντι στη φύση. Οι συνθήκες ζωής των μελλοντικών γενεών εξαρτώνται από την ύπαρξη μιας ακέραιης φύσης (χωρίς προβλήματα πυρηνικών  καταλοίπων, μολυσμένων υδάτων, αέρα και εξαντλημένων φυσικών πόρων). Σήμερα  έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε μάρτυρες  του τέλους ενός κόσμου που καταρρέει, μόνο που δεν μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε αν πρόκειται για τη βαθμιαία κατάρρευση μιας κοινωνικής και οικονομικής τάξης πραγμάτων, που φαίνεται να είναι γερά εδραιωμένη σε θεσμούς και στη συνείδηση των ανθρώπων, ή μήπως βρισκόμαστε  μπροστά στο τέλος του πλανήτη ως ζωντανού οργανισμού. Η γνώση των οικολογικών αρχών, αν αξιοποιηθεί σωστά από την ανθρωπότητα, θα μπορούσε να ανοίξει καινούργιες προοπτικές για τη δίκαιη κοινωνική ανοικοδόμηση και τη συμφιλίωση με τη φύση. Για να χρησιμοποιήσουμε μια προειδοποιητική έκφραση του Μάρεϋ Μπούκσιν, «αν δεν παραγματοποιήσουμε αυτό που φαίνεται αδύνατο, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με το αδιανοήτο». 

Απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, η νέα γενιά αριστερών διανοητών και ερευνητών, στη χώρα μας, είναι ενημερωμένη με τη σύγχρονη προβληματική και αναζητά δρόμους και δυνατότητες οικοδόμησης μιας βιώσιμης κοινωνίας, σε αρμονία  με τη φύση και σε απόλυτη ρήξη με το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, με τον παραγωγισμό και τον καταναλωτισμό του. Βιβλία σαν αυτό του Γεράσιμου Σκλαβούνου, με θέμα την κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση και τις συνέπειες της, ενισχύουν με επιχειρήματα τη σχετική αναζήτηση και γι’ αυτό η προσφορά του είναι πολλή  σημαντική.

(Για όσους τυχόν δεν γνωρίζουν περισσότερα για τον συγγραφέα, αναφέρουμε ότι ο Γεράσιμος Σκλαβούνος είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Ναντέρ και έχει εργαστεί ως πολεοδόμος-χωροτάκτης, μηχανικός και γεωγράφος. Άλλα έργα του έχουν κυκλοφορήσει στα γαλλικά, και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Γόρδιος, το 2006 και 2008)

Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου είναι ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων