Η άλλη όψη του λιμού

ΒΙΟΛΕΤΑ ΧΙΟΝΙΔΟΥ, Λιμός και θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα, 1941-1944, μτφρ. Δημήτρης Μιχαήλ, εκδόσεις Εστία, σελ. 295

ΤΗΣ ΖΙΖΗΣ ΣΑΛΙΜΠΑ

Η βίωση του τελευταίου «σημαντικού λιμού» της Ευρώπης, ο ίσκιος του θανάτου από πείνα που δέσποζε κυρίαρχος στην Ελλάδα της Κατοχής, το καθημερινό στοίχημα για την επιβίωση που σημάδεψε τη συλλογική και ατομική μνήμη των Ελλήνων, τη λογοτεχνική και εικαστική τους έκφραση, δεν αποτελεί ακόμα προνομιακό πεδίο της επιστημονικής έρευνας.

Η δημοσίευση της ελληνικής  έκδοσης του Famine and death in occupied Greece, 1941-1944, Cambridge University Ρress, 2006, με τίτλο Λιμός και Θάνατος στην Κατοχική Ελλάδα, 1941-44» της Βιολέττας Χιονίδου, επίκουρης καθηγήτριας Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Newcastle, αποτελεί μια πρόκληση για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, γιατί εμπλουτίζει και ταυτόχρονα ανατρέπει τις επικρατούσες παραδοχές για τη διατροφική κρίση και το λιμό που καθόρισε τις κοινωνικές όψεις της Κατοχής.

Γιάννης Κολιός- Χωρίς τίτλο

Ένας ολόκληρος κόσμος που μαστίζεται στην κυριολεξία από το φόβο του θανάτου, που προκαλεί η έλλειψη τροφής, έρχεται στην επιφάνεια, μέσα από ποικίλες πηγές. Η διεξοδική έρευνα και μελέτη αρχείων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως είναι τα αρχεία του Διεθνούς Κομιτάτου του Ερυθρού Σταυρού (ICRC) στη Γενεύη, που για πρώτη φορά γίνονται προσβάσιμα και που αποτυπώνουν το λιμό, αποκαλύπτουν τη δυναμική της κρίσης ως προς τη χρονική διάρκεια, τη γεωγραφική έκταση και τα κοινωνικά όρια.

Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής επικράτησε σοβαρή διατροφική κρίση, που οδήγησε σε μεγάλη αύξηση της θνησιμότητας, και όχι μόνο το χειμώνα του 1941-1942, σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος πλήττοντας τους πάντες, εκτός από τους πολύ εύπορους. Το γεγονός ότι η μελέτη αναλύει, μεταξύ άλλων, το κοινωνικό-οικονομικό υπόβαθρο τριών πληθυσμών, της Σύρου και της Μυκόνου που τελούσαν υπό ιταλική κατοχή και της Χίου που τελούσε υπό γερμανική κατοχή, συμβάλλει όχι μόνο στη συγκριτική ανάλυση των συνθηκών αλλά και στην ανίχνευση των κοινωνικών αντιθέσεων και αντιπαραθέσεων που επιφέρει ο λιμός ανάμεσα στο κέντρο/πόλη και στην περιφέρεια/αγροτική ενδοχώρα.

Η εκ νέου ανάγνωση των κειμένων και των απόψεων της κατοχικής περιόδου αποκάλυψε ότι βασίζονταν, σε πολλές περιπτώσεις, σε παραδοχές που θεωρούνταν γεγονότα, σε προσεκτικά μανουβραρισμένες πληροφορίες ή ακόμα και σε απλή πολεμική προπαγάνδα. Στην πραγματικότητα, ο λιμός αποτελεί το θεμέλιο λίθο της «προπαγάνδας». Εν τέλει, η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν ευθύνονταν μόνο οι εκτεταμένες επιτάξεις που επιβλήθηκαν κατά τους πρώτους μήνες της Κατοχής, γιατί αφορούσαν μόνο εμπορευματικά προϊόντα τα οποία όταν έφτασαν οι κατοχικές δυνάμεις είχαν ήδη αποθηκευτεί σε στρατιωτικές αποθήκες.

Ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος για ένα χρόνο ήταν ένας από τους σοβαρούς λόγους της διατροφικής κρίσης. Ας σημειωθεί ότι οι εισαγωγές σιτηρών αποτελούσαν το 35%-45% του συνόλου της εγχώριας κατανάλωσης. Ένας άλλος λόγος ήταν οι λεηλασίες από τους στρατιώτες, ιδίως σε περιοχές με χαμηλή παραγωγικότητα. Η μελέτη της Χιονίδου αμφισβητεί την άποψη ότι ο λιμός οφειλόταν στους «μαυραγορίτες» που δημιουργούσαν τεχνητές ελλείψεις τροφίμων. Η μαύρη αγορά που γινόταν από τους πολλούς και όχι από τους λίγους μείωσε, εξασθένησε τις επιπτώσεις του λιμού, απάλυνε τις επιπτώσεις, ενώ ο κατακερματισμός της αγοράς –η Ελλάδα διαιρείται διοικητικά σε 13 ζώνες– και οι έλεγχοι των τιμών επιδείνωναν τη διατροφική κρίση. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι: «Για τους δημόσιους υπαλλήλους μαυραγορίτες ήσαν οι εργάτες, που έκαναν τους μεσάζοντες μεταξύ των χωρικών και των αστών, οι βαρκάρηδες, οι Ιταλοί, οι έμποροι και οι εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα - αλλά ποτέ οι δημόσιοι υπάλληλοι! Για τους εργάτες πάλι, οι μαυραγορίτες ήσαν οι μπακάληδες, οι χωρικοί και οι εύποροι».

Ο λιμός στον «προπαγανδιστικό λόγο», που αποκαλύπτει η μελέτη της Χιονίδου, δικαιολόγησε την άφιξη των Εγγλέζων, οδήγησε μαζικά τους Έλληνες στο ΕΑΜ, αλλά και αποτέλεσε μια βασική δικαιολογία για την ένταξη «λιμοκτονούντων» στα Τάγματα Ασφαλείας, μετέτρεψε την άρνηση παράδοσης της παραγωγής στους φοροεισπράκτορες σε πράξη εξέγερσης ενάντια στους εισβολείς, αποσιώπησε και θεώρησε ως μια αναγκαιότητα τη χειρωνακτική εργασία που παρείχαν οι εργάτες στις κατοχικές αρχές.

Η εκτεταμένη σύγχρονη διεθνής βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί η μελέτη σχετικά με τη «γεωγραφία της πείνας», τόσο στον παρελθόντα όσο και στον παρόντα χρόνο, αποκαλύπτει ότι: Ο λιμός της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της Κατοχής μπορεί και πρέπει να συγκριθεί με τις πρόσφατες κρίσεις και τους λιμούς της Αφρικής.

Η μετάφραση του βιβλίου από το αγγλικό πρωτότυπο, που έγινε από τον Δημήτρη Μιχαήλ, είναι εξαιρετική καθώς ακολουθεί την εύγλωττη αφήγηση της συγγραφέως. Όσον αφορά στην έκδοση, τόσο ως προς την αισθητική όσο και ως προς την φροντίδα του περιεχομένου (λειτουργικό ευρετήριο, άψογος υπομνηματισμός), νομίζω ότι  ικανοποιεί και τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες.

Η Ζιζή Σαλίμπα είναι οικονομολόγος-ιστορικός