Δίκτυα της αντίστασης στην Κρήτη

ΆΝΝΑ ΜΑΝΟΥΚΑΚΗ ΜΕΤΑΞΑΚΗ (επιμ.), Πολεμικά ημερολόγια Αντώνη Φάκαρου και Γιώργη Κουτεντάκη 1941-1942, Δήμος Ηρακλείου 2011, σελ. 334

ΤΟΥ ΜΑΝΩΛΗ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗ

Η Μάχη της Κρήτης και η περίοδος της κατοχής στο νησί έχουν αποτελέσει θέματα σε δεκάδες βιβλία που άρχισαν να εκδίδονται λίγα μόλις χρόνια μετά την απελευθέρωση. Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για Απομνημονεύματα, δηλαδή για κατοπινές αναπαραστάσεις που εντάσσονταν σε μεταγενέστερα αφηγηματικά και ερμηνευτικά σχήματα, αλλά που μ’ αυτόν τον τρόπο απομακρύνονταν από την ανεπιτήδευτη αμεσότητα της ημερολογιακής μαρτυρίας και κυρίως από την πολυμορφία των πληροφοριών που συνήθως αυτές οι τελευταίες προσφέρουν: πολιτικών, οικονομικών, ανθρωπολογικών.

Μέχρι στιγμής, ενώ γνωρίζαμε τα γεγονότα και προπαντός την ηρωική τους διάσταση, αγνοούσαμε την καθημερινότητα της επαναστατικής δράσης, τις φροντίδες του επισιτισμού, τις απογοητεύσεις, τις τραγωδίες, τις προσδοκίες, τις έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις των πρωταγωνιστών, τον τρόπο εν τέλει που  βίωσαν τα γεγονότα της κατοχής στη συγχρονία, οι συμμετέχοντες στην κρητική αντίσταση (έλληνες και ξένοι), αλλά και οι κάτοικοι του νησιού. Για τη συμβολή της στην παραπάνω προβληματική, θεωρώ εξαιρετικής σημασίας την έκδοση και τον λεπτομερή σχολιασμό αυτών των δύο ημερολογίων από την κ. Μανουκάκη-Μεταξάκη.

Τα ημερολόγια γράφτηκαν από δύο λόγιους, τον Αντώνη Φάκαρο (ανθυπολοχαγό, τελειόφοιτο Νομικής, εκ Κωστάντζας) και το Γιώργο Κουτεντάκη (έφεδρο λοχαγό, δικηγόρο, από τα Καστελιανά Ηρακλείου) και αναφέρονται στην αντιστασιακή τους δράση και την καθημερινότητά της, στη συμμετοχή τους δηλαδή σε μια από τις πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις του νησιού, την «Κρητική Επαναστατική Επιτροπή» που λειτούργησε με αρχηγό τον Αλέξανδρο Ραπτόπουλο και κεντρικά στελέχη τους ίδιους, μέχρι και την εκτέλεση του πρώτου από γερμανικό στρατοδικείο στις 3.9.42. Αργότερα «τα περισσότερα μέλη της οργανώθηκαν στο ΕΑΜ και μετά το διαχωρισμό το 1943 κάποια και στην ΕΟΚ» [Εθνική Οργάνωση Κρήτης] (σελ. 243).

Το πρώτο ημερολόγιο είναι σύντομο και καλύπτει την περίοδο από 10 Ιουλίου έως 4 Σεπτεμβρίου 1941 ενώ το δεύτερο εκτείνεται από τον Ιούνιο του 1941 έως τις 14 Ιουνίου 1942. Η επιμελήτρια στην τεκμηριωμένη εισαγωγή της δημοσιεύει πλήρη βιογραφικά στοιχεία των συγγραφέων και στον υπομνηματισμό των ημερολογίων ξεδιπλώνει τη βαθειά της γνώση για τους τόπους και τους ανθρώπους της κρητικής αντίστασης.

Όπως ήδη είπαμε, στη πλειονότητα των εκδιδόμενων πηγών, καθώς και στην παραδοσιακή ιστοριογραφία, η περίοδος της κατοχής αντιμετωπίζεται ηρωικά, δηλαδή με εμμονή στα στρατιωτικά γεγονότα και τις ηγετικές ομάδες των αντιστασιακών οργανώσεων∙ οι οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες αγνοούνται, ενώ ζητήματα όπως η ιστορία της καθημερινότητας ούτε καν αναφέρονται: ίσως γιατί η καταγεγραμμένη καθημερινότητα δεν εξυπηρετεί την εκ των υστέρων εξιδανίκευση.

Επειδή λοιπόν η στροφή προς τις σύγχρονες πηγές της εποχής αποτελεί επιτακτική ανάγκη, θα ήθελα εδώ να αναφέρω συμπληρωματικά την έκδοση δύο σχετικών βιβλίων από το αρχείο της αντάρτικης ομάδας Ανωγείων: α) του  Κώστα Σταυρακάκη (επιμ.), Νικόλαος Σταυρακάκης, Η πληροφόρηση στην Κατοχή. Χειρόγραφα Δελτία Ειδήσεων. Εφημερίδα Ελευθερία, Αθήνα 2008 και β) του Γιώργου Καλογεράκη (επιμ.), Γιάννης Δραμουντάνης Στεφανογιάννης. Αρχηγός Ανωγείων και Άνω Μυλοποτάμου 1941-13 Φεβρουαρίου 1944, Ηράκλειο 2008.

Όπως κάθε γεωγραφικός χώρος, έτσι και η Κρήτη χωριζόταν σε δύο κοινωνίες, την πεδινή-αγροτική, για την οποία διαθέτουμε πλούσια τεκμηρίωση, και την ορεινή-κτηνοτροφική, για την οποία οι πηγές μας σπανίζουν. Στον δεύτερο αυτόν ελεύθερο κόσμο ζήτησαν καταφύγιο οι δύο συγγραφείς μας, ο Αντώνης Φάκαρος και ο Γιώργης Κουτεντάκης, όπως άλλωστε όλοι οι αντάρτες, όταν οι Γερμανοί τους καταδίωξαν.

Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που εμπλέκουν την πολιτική πληροφορία με την καθημερινότητα, όπως άλλωστε συμβαίνει και στη ίδια τη ζωή. Το πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από το ημερολόγιο Φάκαρου που ακολουθεί, αναφέρεται στην ενδεχόμενη πολιτική συνεργασία της «Κρητικής Επαναστατικής Επιτροπής» με το ΕΑΜ και, καταλήγει ...με το μενού της ημέρας!

«Με τον ταγματάρχη Ραπτόπουλο συνεργαζόμεθα για τα σχέδιά μας. Μας έγινε εκεί και μια πρότασις του κομμουνιστικού κόμματος συνεργασίας άνευ όρων με την επιφύλαξιν ότι μετά την απελευθέρωση αναλαμβάνομε να σεβασθούμε την λαϊκή θέληση. Διαθέτουν μεγάλη δύναμη οργανωμένη, όπως το καταλαβαίνουμε από τα χωριά που περνούμε. Θα απαντήσουμε αργότερα αφού ανταλλάξουμε σκέψεις και με τους άλλους υπεύθυνους των περιφερειών.[…] Ατομικώς εγώ συμφωνώ στην συνεργασία έχοντας υπ’ όψιν μου ότι οι εργάται των αεροδρομίων και οι λιμενικοί είναι σήμερα σχεδόν όλοι δικοί τους, πλέον των βιομηχανικών που και πριν ανήκαν σ’ αυτούς. Αν πρόκειται να διοργανωθεί παθητική αντίστασις πραγματική, μας χρειάζονται περισσότερο από κάθε άλλον. Φάγαμε ψαρόσουπα και παρέλαβα τον Χάντυ για να κοιμηθούμε μακριά από το χωριό» (σελ. 261-262).

Είναι ενδιαφέρουσες επίσης οι πληροφορίες για τα δίκτυα των βοσκών που δεν παρείχαν μόνο προστασία και τροφή σε καταδιωκόμενους -άλλωστε σε αυτά προσέφευγαν και οι Άγγλοι πράκτορες που κατέφθαναν από τη Μέση Ανατολή- αλλά που είχαν ενταχθεί σ’ έναν μηχανισμό συλλογής πληροφοριών, ιδιαίτερα χρήσιμο κατά τη περίοδο της κατοχής. Και επίσης είναι αξιοσημείωτη η καταρχήν ένταξη των χωροφυλάκων στην αντίσταση (σελ. 248, 249).

Οι συντάκτες των δύο ημερολογίων πιστεύουν και καταγράφουν ότι η αντίσταση στην Κρήτη ξεκίνησε αμέσως μετά την κατάκτησή της από όλα σχεδόν τα στρώματα του πληθυσμού του νησιού, ενώ οι οργανώσεις ιδρύθηκαν λίγο μετά. Ενώ οι σημερινοί ιστορικοί διατυπώνουν ενστάσεις γι’ αυτήν την παλλαϊκή συμμετοχή.

Όσο για την εικόνα του Γερμανού κατακτητή είναι φυσικό να παρουσιάζεται, όπως του απόλυτου βάρβαρου κατακτητή. Στα κείμενα Κουτεντάκη συνήθως αναφέρονται ως Ούννοι: «Άλλα τμήματα Ούννων είχαν κινηθεί προς τα χωριά Χαράκι – Μελιδοχώρι - Γέννα∙ απόδειξις πως είχαν στα χέρια τους συγκεκριμένες πληροφορίες από προδότας» (ημερολόγιο Κουτεντάκη, σελ. 200). Ακριβώς όπως επίσης περιγράφονται οι Γερμανοί στις ανέκδοτες αναφορές που στάλθηκαν από Κρητικούς στον πρωθυπουργό Εμμανουήλ Τσουδερό, στη Μέση Ανατολή. Από τη δεκαετία όμως του 1950, λόγω του Ψυχρού Πολέμου, επιβλήθηκε από τις ελληνικές κυβερνήσεις η απάλειψη ή ο περιορισμός αναφορών στα εγκλήματα που διέπραξαν οι κατοχικές δυνάμεις.

Το 2006 έγινε ένα σχετικό με την αντίσταση συνέδριο στο νησί, αλλά τα πρακτικά του παραμένουν ακόμη ανέκδοτα. Σήμερα υπάρχουν πολλές πηγές διαθέσιμες, τόσο ελληνικές, όσο και ξένες. Τα αγγλικά αρχεία για παράδειγμα είναι πλούσια και διέσωσαν σχεδόν όλες τις εκθέσεις των πρακτόρων τους στην Κρήτη. Η δημοσίευση πηγών όπως αυτή που παρουσιάζουμε εδώ, συντελεί στην διερεύνηση μιας από τις πιο ταραγμένες, ενοχικές, τραγικές και για πολλά χρόνια παραποιημένες εποχές της ιστορίας μας.

Ο Μανώλης Βουρλιώτης είναι ιστορικός