Η διάρκεια της ουτοπίας

ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΑΛΗΜΕΡΗ

ANTOINE PICON, Οι σαινσιμονιστές. Ορθός λόγος, φαντασιακό, ουτοπία, μτφ. Μαρίνα Χρονοπούλου, επίμετρο Χριστίνα Αγριαντώνη, εκδόσεις Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς,  σελ. 351

Χριστόφορος Κατσαδιώτης- Bordello

Ο Antoine Picon ακολουθεί την περιπέτεια ενός εμβληματικού κινήματος, το ανατέμνει, το συνδέει με σύγχρονες συζητήσεις (χωρίς όμως να καταλήγει σε αναχρονισμούς), όπως αυτές γύρω από τα δίκτυα, την μητρόπολη και την σχέση επιστήμης-βιομηχανίας. Ο σκοπός του είναι να αναδείξει τις αμφισημίες του σαινσιμονισμού, ο οποίος άλλοτε θεωρήθηκε πρόδρομος του σοσιαλισμού και του φεμινισμού, κι άλλοτε ένας από τους σκαπανείς του ανεπτυγμένου καπιταλισμού.

Στο πρώτο μέρος του έργου, ο συγγραφέας προχωρά σε μια ανατομία του σαινσιμονισμου. Το κίνημα γεννιέται περίπου στα 1826, μετά τον φυσικό θάνατο του ίδιου του Σαιν Σιμόν.
Σβήνει σταδιακά μετά το 1831, ύστερα από την καταδίκη και ολιγόμηνη φυλάκιση του διαδόχου-Πατέρα της σαινσιμονικής θρησκείας, Προσπέρ Ανφαντέν. Μέλη του αποτέλεσαν επώνυμοι μηχανικοί(Σεβαλιέ, Fournel, Clapeyron, Ντ’Εϊχτάλ), τραπεζίτες (αδελφοί Perreire), επιχειρηματίες, αλλά και ανώνυμοι εργάτες, βιοτέχνες και γυναίκες. Οι πρωτοπόροι και ο Πατέρας Ανφαντέν επεξεργάστηκαν προτάσεις για τον εκσυγχρονισμό του τραπεζικού συστήματος, ύμνησαν τη βιομηχανία, προώθησαν ενεργά το σιδηροδρομικό δίκτυο, αλλά και ανέπτυξαν μια σχεδόν πανθεϊστική θρησκεία, με εκκλησία και πιστούς, συνέβαλαν στην εκλαΐκευση της επιστήμης και υποστήριξαν συνεταιρισμούς στους κόλπους του «ειρηνικού στρατού των εργαζομένων». Οι σαινσιμονιστές δεν έμειναν μόνο στην Δύση αλλά έκαναν άνοιγμα και στην Ανατολή, στην οποία ταξίδεψαν(Αίγυπτο, Αλγερία) για να προωθήσουν σχέδια για τη διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, την κατασκευή φράγματος στο Νείλο αλλά και την ανεύρεση της γυναίκας-μεσσία. Από την εξιστόρηση του Picon αναδεικνύεται με επιτυχία η πανσπερμία των αντιφατικών στοχεύσεων του σαινσιμονισμού.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ερευνάται η σχέση επιστήμης, βιομηχανίας και ουτοπίας στο εσωτερικό του σαινσιμονισμού. Συγκρίνονται οι απόψεις του κινήματος για την βιομηχανία και την επιστήμη, με εκείνες των θετικιστών και του Fourrier, και σχολιάζεται το ζήτημα της σχέσης τεχνοκρατισμού-θρησκείας. Οι  σαινσιμονιστές  ταύτιζαν την επιστήμη με το δόγμα της θρησκείας τους κι έλεγαν ότι δεν είναι παρά γνώση του θεού. Όσο για τη βιομηχανία, η οποία άλλαζε ραγδαία τον πλανήτη, επέτρεπε στον άνθρωπο να συμμετέχει -υπερβαίνοντας τον εαυτό του- στις διαδοχικές εκδηλώσεις της θεότητας, συνεχίζοντας έτσι το έργο της δημιουργίας. Η λατρεία της προόδου, η εκλαΐκευση της επιστήμης και ο ρόλος του «ειρηνικού στρατού των εργαζομένων» είναι κομβικά ζητήματα στην ανάλυση αυτή.

Το τρίτο και τελευταίο μέρος φέρει τον τίτλο «Η κατοικία του ανθρώπου». Λόγω και των ερευνητικών ενδιαφερόντων του συγγραφέα, το μέρος αυτό είναι μάλλον το πιο πρωτότυπο. Εδώ ο Picon αναδεικνύει την πρώιμη εμφάνιση της έννοιας δίκτυο, όπως αυτή αξιοποιούνταν στην οργάνωση των σαινσιμονιστών (κοινωνικά δίκτυα) αλλά και όπως περιγραφόταν στα σχέδιά τους για τεχνολογικές υποδομές (π.χ. σιδηρόδρομοι και θαλάσσιες γραμμές). Στον «στοχασμό για την μητρόπολη» συσχετίζει την έννοια του δικτύου με την έννοια του μνημείου, σκιαγραφεί την ουτοπική μητρόπολη των  μελών του κινήματος, μια πόλη σαν το Παρίσι με το «αρσενικό σώμα τής ξαπλωμένης πόλης και το θηλυκό σώμα του ναού που υψώνεται στο κέντρο του», ερευνά την εξουσία των μηχανικών στη ρύθμιση της πόλης και μελετά την νέα ποιητική του θεάματος, του πλήθους που αναδύεται την εποχή των σαινσιμονιστών. Σε έργα όπως το Systeme de la Mediterranee του Σεβαλιέ ο Picon εντοπίζει  τα ίχνη μιας πρώιμης γεωπολιτικής, η οποία εκδιπλώνεται με τρόπο που προσδιορίζει τον τακτικό και  στρατηγικό προσανατολισμό της σαινσιμονικής σκέψης.

Η ιστορία του Picon αγγίζει όλη την γκάμα των σύγχρονων ζητημάτων, από το φύλο, τη μητρόπολη και τις έννοιες του χώρου, έως τις σχέσεις θρησκείας-τεχνοκρατίας και ορθολογισμού-μύθου. Για τον συγγραφέα οι σαινσιμονιστές υπήρξαν «μαιευτήρες» ενός κοινωνικού φαντασιακού καστοριαδικού τύπου, το οποίο βασίστηκε σε νέες αναπαραστάσεις της κοινωνίας, των τεχνικών, των εδαφών, των πόλεων. Η ουτοπία τους, μαζί με άλλες του πρώτου μισού του 19^ου αιώνα, ενεργοποίησε τις μυθικές δυνάμεις που συνοδεύουν τον καπιταλισμό, αυτόν τον νέο ύπνο γεμάτο όνειρα που είχε καταλάβει την Ευρώπη, όπως θα γράψει αργότερα ο Μπένγιαμιν. Το παράδειγμά τους μας δείχνει πως ο μύθος αυτός δεν υποχωρεί αλλά έρχεται διαρκώς στην επιφάνεια, στα κυκλώματα του κεφαλαίου, ανάμεσα στους κρίκους των δικτύων, στα δαιδαλώδη στενά των μητροπόλεων.

Φαίνεται πως η θρησκεία του σαινσιμονισμού υπήρξε το ενοποιητικό στοιχείο όλων αυτών των αντιφατικών στοχεύσεων, καθώς του επέτρεψε μια ολιστική προσέγγιση του κατατεμαχισμένου χωροχρόνου που παρήγαγαν τα γρανάζια των βιομηχανιών. Ήταν θρησκεία αντίστοιχη με αυτή που υποστηρίζει τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση.  Το ίδιο ισχύει και για τις αρχές της αξιοκρατίας, οι οποίες του επέτρεπαν να επαγγέλλεται έναν κοινωνικό εξισωτισμό και μια ευημερία από τα πάνω, μια κοινωνική ειρήνη, αποφεύγοντας τις όποιες συγκρούσεις και μάχες στο κοινωνικό πεδίο (βλ. ειρηνικός στρατός των εργαζομένων). Εδώ κρύβεται κι η μεγάλη διαφορά τους με την μαρξιστική προσέγγιση, της πάλης των τάξεων. Ο Picon δεν φοβάται να παραλληλίσει πτυχές της περιπέτειας των μελών του κινήματος με εκείνη των ακροαριστερών του Μάη του 1968. Γιατί αρκετοί και από τα δύο κινήματα μετατράπηκαν από ιδεαλιστές επαναστάτες σε κυνικούς τεχνοκράτες; Η ιστορία του Picon επιχειρεί μια απάντηση που αξίζει να προσεχθεί  

Η Χριστίνα Αγριαντώνη έχει γράψει ένα πολύ κατατοπιστικό επίμετρο για την απήχηση των σαινσιμονικών ιδεών στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα. Η μετάφραση της  Μαρίνας Χρονοπούλου είναι τεχνικά άρτια  και το κείμενο ρέει ευχάριστα. Ελπίζουμε το βιβλίο να τύχει επανέκδοσης, στην οποία όμως θα ήταν καλό να χρησιμοποιηθεί πιο ελκυστική ποιότητα χαρτιού και σελιδοποίηση.    

Ο Σταύρος Καλημέρης είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών