ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΚΑΒΟΥΛΙΑ
ΝΑΝΟΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ, Ο Όμηρος και το αλφάβητο, έκδοση της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, 2010
Καρπός πολυετούς μελέτης είναι το νέο βιβλίο του Νάνου Βαλαωρίτη, Ο Όμηρος και το αλφάβητο, που αποτελεί σημαντική συμβολή στο πεδίο των ομηρικών σπουδών. Υπό το πρίσμα της αλφαβητικής ταξινόμησης των ραψωδιών, ο συγγραφέας ανακαλύπτει δομές της ποιητικής και αισθητικής συμμετρίας τους. Πρόκειται για μια περί ποιητικής μελέτη με παγκόσμια πρωτοτυπία, μιας και μέχρι σήμερα δεν έχει διατυπωθεί παρόμοια υπόθεση εργασίας. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, όλα άρχισαν όταν "στη δεκαετία του 1970 άρχισα να μελετώ στην Καλιφόρνια τα ομηρικά κείμενα, αναζητώντας μια ενδεχόμενη σχέση ανάμεσα στα γράμματα του αλφαβήτου και το περιεχόμενο των επών" (19).
Στη μελέτη αυτή, αναδεικνύεται ένας εγγράμματος Όμηρος, ενώ τα ομηρικά έπη συσχετίζονται με την εμφάνιση της γραφής (εγγραμματοσύνης) στην αρχαία Ελλάδα. Η αλφαβητική διαίρεση των ραψωδιών είναι λειτουργικά απαραίτητη -άρα καθόλου τυχαία- στη σύνθεσή τους, υποστηρίζει ο Βαλαωρίτης. Το γράμμα που βρίσκεται αντί αριθμού στην κεφαλή κάθε ραψωδίας σχετίζεται -μέσω της αρχής της ακροφωνίας- άμεσα με το περιεχόμενό της. Για παράδειγμα, στην ραψωδία δ της Οδύσσειας κυριαρχεί το θέμα Δόλος, καταγράφεται μια μεγάλη σειρά από Δόλους, 19 συνολικά, όπως δάμαρ, δόμος, δούρειος ίππος, κ.ά. Ή, ακόμη, στην Ο της Ιλιάδας, υπάρχει η μυστικιστική περιγραφή του όρου Όλυμπος, ο Οίκος των θεών, ενώ η ο της Οδύσσειας αναφέρεται στην επιστροφή στον Οίκο. Στην Ε της Ιλιάδας κυριαρχεί η Έρις (Τρώες-Αχαιοί), ενώ στην ε της Οδύσσειας ο έρως για τον Οδυσσέα (Καλυψώ). Αποκαλύπτεται ένα δίκτυο συνεκτικών δεσμών και κόμβων εντός και μεταξύ των ραψωδιών, ένα "σύστημα" σύνθεσης, "ένα αλφαβητικό σχέδιο". Ο συγγραφέας αναζητεί αυτό το κείμενο εντός του κειμένου, το προφανές που είναι κρυμμένο, σαν τις μαγικές εικόνες στους πίνακες του Έσερ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, "προσπαθώ να ξεχωρίσω αυτό που όλοι προσπερνούν: τα ίδια τα γράμματα και τις λέξεις του [Ομήρου] (70). Ο Βαλαωρίτης δεν επικεντρώνεται ειδικά στο πρόβλημα της γένεσης των επών, αλλά επιχειρεί μια συγχρονική ανάλυση που δίνει έμφαση στο ίδιο το κείμενο, σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Π. Βούζης.
Εκτός της συγχρονικής κειμενικής ανάλυσης των επών στο πρώτο και δεύτερο μέρος, στο παράρτημα του βιβλίου (5 κεφάλαια) δίνεται και μια συγκριτολογική διάσταση. Επισημαίνονται τα "πανομοιότυπα στοιχεία που υπάρχουν" ανάμεσα στον επικό κύκλο της ινδικής Μαχαμπαράτα και στα ελληνικά έπη (69). Η ανάγνωση του Βαλαωρίτη απογειώνεται μέσα από συνειρμούς που συσχετίζουν ελληνική μυθολογία και μύθους της Μεσογείου από τους προϊστορικούς χρόνους, αναφέρεται στο παράδειγμα των Σουμέριων με την ταξινομική πινακίδα των 65 αρετών (η πινακίδα των "me"). Ιχνηλατεί συνειρμικά τις εκλεκτικές συγγένειες της άποψής του με ανθρωπολογικές, εθνολογικές, φορμαλιστικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις. Αναφέρεται στα μυθολογικά αρχέτυπα που έχουν διϊστορικό και υπερπροσωπικό χαρακτήρα, καθώς οι υπόγειες ρίζες του μυθικού κόσμου "χάνονται μέσα στο χρόνο". Ο συγγραφέας βρίσκει συγγένειες ανάμεσα στον αυστηρό φορμαλισμό του θεάτρου της Ιάβας (ακολουθίες σκηνών) και την αλφαβητική δομή των αφηγηματικών ακολουθιών στα έπη. Τελειώνει με ένα εκτενές κείμενο για τη διάκριση ή μάλλον την "κοσμική σύγκρουση" αρσενικού-θηλυκού στην ελληνική μυθολογία, και πώς αυτή περνάει στα έπη, χρωματίζοντας ως αρσενικό έπος την Ιλιάδα και θηλυκό έπος την Οδύσσεια, πλησιάζοντας έτσι τις απόψεις του Λογγίνου για τα έπη, όπως περιγράφονται στο κείμενό του περί Ύψους.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, που αφορά την μεθοδολογία, ο Βαλαωρίτης δηλώνει ότι εμπνέεται μεταξύ άλλων και από την σημαντική μελέτη του Ελβετού γλωσσολόγου Φερντινάντ ντε Σωσσύρ (Ferdinand de Saussure 1857-1913) για τα αναγράμματα στην ινδοευρωπαϊκή ποίηση· ο Σωσσύρ μίλησε για την ύπαρξη λέξεων-θεμάτων μέσα στην ποίηση. Τί ακριβώς είναι, όμως, τα αναγράμματα; Ξεκινώντας από τη μελέτη των Σατούρνειων λατινικών στίχων, ο Σωσσύρ ανακάλυψε μια "φωνημική αναπαραγωγή" κύριων ονομάτων διεσπαρμένων μέσα στους στίχους. Χωρίς δηλαδή να φαίνεται από την πρώτη ματιά, μια λέξη φιλοξενεί εντός της μια συστατική συλλαβή μιας άλλης λέξης, που είναι και το κεντρικό θέμα που τελικά παράγεται κατά μήκος ενός ή δύο στίχων. Για παράδειγμα, στο πρώτο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργίλιου ο Σωσσύρ ανακαλύπτει το ελληνικό όνομα της θεάς, "Afrodite", σπασμένο σε συλλαβές και χωνεμένο μέσα σε λέξεις όπως: am-b-ro-siae, od-orem, di-vinum, de-fl[=r]ux-it, κ.ά.
Ο Σωσσύρ σε επιστολή του αναφέρεται συγκεκριμένα στον Όμηρο, "σκέφτηκα να μελετήσω τα ελληνικά έπη του Ομήρου για να βρω αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως κάτι τόσο παράξενο όσο μια φωνημική αναπαραγωγή κύριων ονομάτων που είναι σημαντικά για κάθε ραψωδία." (CFS 1964, 21, 110). Σημειώνει πως "δύσκολα θα αμφισβητούσε κανείς ότι στο στίχο λ 400 της Οδύσσειας κρύβεται το όνομα "Αγαμέμνων", καθώς οι συλλαβές του ονόματος βρίσκονται στις λέξεις του στίχου: ὄρσας ἀργαλέων ἀνέμων ἀμέγαρτον ἀϋτμήν, (και μες στο πέλαο τ᾿ άγριο σ᾿ έπνιξε μαζί με τ᾿ άρμενά σου;). Πρόκειται για φράση του Οδυσσέα που εξιστορεί στο βασιλιά Αλκίνοο την κάθοδό του στον Άδη (νέκυια) και τη συνάντησή του με την σκιά του Αγαμέμνονα. Αυτό που γοήτευσε και ενθουσίασε τον Σωσσύρ ήταν το παιχνίδι με τα φωνήματα που έχει συγκεκριμένο στόχο την κρυφή ονομασία. Αφοσιώθηκε με πάθος στη συστηματική ανεύρεση αναγραμμάτων, αναλύοντας πλήθος αρχαίων χρησμών, αλλά και ποιημάτων μέχρι και τον 19ο αιώνα. Πίστευε ότι εφόσον τα αναγράμματα ίσχυαν για τις Ινδικές Βέδες, τα αρχαιότερα ινδοευρωπαϊκά κείμενα ύμνων, τότε όλες οι ινδοευρωπαϊκες λογοτεχνίες που ακολούθησαν συνδέονταν γενετικά με την αναγραμματική αυτή μήτρα (matrix). Ο Ελβετός Γλωσσολόγος θεώρησε ότι βρήκε την καθοριστική αρχή που διείπε όλη την ινδοευρωπαϊκή ποίηση, χαρακτηρίζοντας το ανάγραμμα -κατά λέξη- μια principle poesie indoeuropeen.
Τα τετράδια του Σωσσύρ για τα αναγράμματα -κάπου 100- πρωτοεκδόθηκαν το 1971 και βρήκαν μεγάλη απήχηση στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Οι φορμαλιστές, με επικεφαλής τον Ρόμαν Γιάκομπσον και με την πεποίθηση ότι τα αναγράμματα εξηγούν την πολύσημη φύση της ποιητικής γλώσσας, ανακαλύπτουν αναγράμματα σε πληθώρα ποιητών μέχρι και τον 20ό αιώνα (π.χ. στο ποίημα του Baudelaire Spleen). Η ομάδα του γαλλικού περιοδικού Tel-Quel ενθουσιάζεται και υπερθεματίζει: εκτός από το κρυμμένο όνομα-κλειδί που αναγραμματίζεται προσθέτει και το "κρυμμένο" αλφαβητικό γράμμα που μπορεί να καθορίζει τον πυρήνα του κειμένου, πράγμα που γεφυρώνει τη θεωρία των αναγραμμάτων με την υπόθεση εργασίας του Βαλαωρίτη, που θέλει το γράμμα κάθε ραψωδίας να πυροδοτεί την γλωσσική κίνηση των στίχων της.
H εκλεκτική συγγένεια, πάντως, της άποψης Βαλαωρίτη για τα έπη με την φορμαλιστική θεωρία του Σωσσύρ δεν είναι τυχαία. Ως ποιητής και πεζογράφος ο Βαλαωρίτης κατέχει καλά το παιχνίδι του κρυμμένου-ορατού, είναι έμπειρος και δαιμόνιος τεχνίτης του υπαινιγμού, του κρυπτικού φανερώματος. Αναγράμματα ονομάτων υπάρχουν σε πολλά πεζά του, π.χ. στην Παραμυθολογία (1996) ή στο μυθιστόρημα Ο Θησαυρός του Ξέρξη (1984), όπου ο ήρωας φέρει το όνομα ΟΣΝΑΝ, που δεν είναι άλλο από το ανεστραμμένο αναγραμματικά ΝΑΝΟΣ. Κρυφή διακειμενικότητα σε πολλά έργα του, παιχνίδι με τους υπαινιγμούς στους αγαπημένους του συγγραφείς, Ρουσέλ, Ζαρύ, Κάφκα, Τζόυς, Ginsberg, Μαλλαρμέ, Σαίξπηρ, Μπλέικ, Δάντης, Μπέκετ, Πλάτωνας. Ασίγαστο ήταν πάντα το ενδιαφέρον του για τη δυναμική της γλώσσας, πάντα παρούσα η ανατρεπτική και παιγνιώδης διάθεση, η αγάπη για τις μυστικές διαδρομές των λέξεων, το απρόβλεπτο των αυτόματων συζεύξεων, υφοποίηση, παρωδία, παιχνίδι, τόσο μέσα στο κείμενο όσο και με τα όρια των ειδών (παραμύθι, ποίημα, κ.ά.). Δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον Βαλαωρίτη ως κοσμοαντίληψη και ποιητική κρυστάλλωση, αν δεν βάλουμε στη συζήτηση την έννοια του παιχνιδιού σε όλα τα επίπεδα της σύνθεσης και της γραφής, και δεν το συνταιριάξουμε με τη φαντασία. Το βεβαιώνουν οι διαδρομές του ποιητή μέσα από τον υπερρεαλισμό, την μπητ ποίηση και τον γλωσσοκεντρισμό.
Ο Βαλαωρίτης, από άλλο δρόμο αυτή τη φορά, μας υπενθυμίζει και το ζήτημα της σχέσης της νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας με τα αρχαία κείμενα, με την αρχαιότητα. Είναι ένα ζήτημα που ενδεχομένως παραμένει ανοιχτό από τη γενιά του 1930 και μετά, σε όλη την μεταπολεμική λογοτεχνία. Πώς διαβάζει ξανά σήμερα ο Βαλαωρίτης τον Όμηρο; Σίγουρα στο πρωτότυπο, δηλαδή στο υπέροχο γλωσσικό μείγμα ιωνικής και αιολικής διαλέκτου που ακούγεται μέσα από πλήθος παραδειγμάτων σε όλο σχεδόν το βιβλίο. Αυτή είναι μια ανάγνωση του Ομήρου, από την οποία θα αναδυθεί το πρόσωπο του αρχαίου ποιητή, όπως δεν το έχουν αναδείξει οι φιλόλογοι, μας λέει ο συγγραφέας. Ωστόσο κι αυτό το πρόσωπο δεν είναι παρά "μια έκλαμψη που έρχεται στιγμιαία για να σε αφήσει και πάλι στο σκοτάδι όταν το κείμενο των λέξεων καλύπτει και πάλι το αινιγματικό του νόημα και κρύβει για πάντα το ξεχασμένο του μυστικό στα βάθη του ωκεανού των συμβόλων". Με τον δικό του ανεπανάληπτο τρόπο, ο Βαλαωρίτης δίνει απαντήσεις σε μια πλειάδα ερωτημάτων που σχετίζονται με το περίφημο και ερεθιστικό ομηρικό ζήτημα.
Η Μαρία Κακαβούλια διδάσκει Ρητορική και Αφηγηματολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου