Η κατάρα της Αθηνάς

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ

Πένυ Κωνσταντίνου- Χωρίς τίτλο

Το επικαιρικό κατά κάποιον τρόπο ποίημα του Μπάυρον, «Η Κατάρα της Αθηνάς», γραμμένο πριν από 200 χρόνια (τον Μάρτιο του 1811), στο γυναικείο μοναστήρι των Καπουτσίνων, παρουσιάζει την εμβληματική θεά Αθηνά να  εξαπολύει μύδρους κατά του βεβηλωτή του Παρθενώνα λόρδου Έλγιν, αλλά και κατά της αγγλικής κυβέρνησης, που νομιμοποίησε τη βεβήλωση. Ωστόσο, η δυναμική του ποιήματος υπερβαίνει κατά πολύ μια διαμαρτυρία.
Εκεί, λοιπόν, κάτω από τον μεγαλοπρεπή ναό της Αθηνάς, ο νους του στρέφεται προς το παρελθόν, σκεπτόμενος τον Σωκράτη και τη γενναία στάση του φιλοσόφου απέναντι στο πολιτικό ψεύδος. Ο ποιητής βρίσκεται στην Αθήνα, στην πηγή του πολιτισμού της Δύσης, και βρίσκεται ως πλάσμα ζωντανό, που αναγνωρίζει την πραγματικότητα με όλες του τις αισθήσεις. Αυτό που κυρίως τον συγκλονίζει είναι η ζωντανή πραγματικότητα του αττικού τοπίου. Μέσω αυτού, που είναι παρόν ως ζωντανή πραγματικότητα, θα περάσει στο παρελθόν.

Οι αρχαιότητες δεν είναι αυτές που δίνουν αξία στον τόπο, αλλά ο τόπος είναι που δίνει αξία στις αρχαιότητες, αφού η Ακρόπολη είναι προϊόν του πνεύματος που φωλιάζει στη φύση και όχι το αντίθετο. Το πνεύμα του πολιτισμού εκφράζεται από τα δημιουργήματα των αρχαίων. Υπάρχει μέσα τους, επειδή οι άνθρωποι τους οποίους μεγάλωσε η Αττική, φρόντισαν να το ανιχνεύσουν, να το διαμορφώσουν και να το εκφράσουν. Και αν είναι έτσι, το πνεύμα αυτό συνεχίζει να υπάρχει σε κάθε δέντρο, στην ίδια τη γη, στη δυνατότητα της γης να γεννά τέτοια δέντρα.

Το γεγονός πως ο Μπάυρον δεν αντιμετώπισε ποτέ την Ελλάδα ως «αποθήκη» αρχαιοτήτων, το γνωρίζουμε και από άλλα κείμενά του. Κείμενα που μας οδηγούν στην σκέψη πως έβλεπε την ελληνική γη σαν ένα είδος ζωντανού ιερού, έναν τόπο που μπορεί να παράγει συνεχώς πράγματα αξιομνημόνευτα.

Αμέσως μετά, δεν σκέπτεται τις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα ή τη Σαλαμίνα, αλλά τον Σωκράτη. Δεν γυρίζει ο νους του στις ένδοξες στιγμές των αγώνων που έδωσαν οι Έλληνες για την ελευθερία, αλλά στην τραγική εκείνη στιγμή, που η Δημοκρατία, μεθυσμένη από τον αγώνα αυτο-θέσπισης, χίμηξε κατεπάνω στον ίδιο τον εαυτό της. Παρακμή βλέπουν σε αυτή την ιστορία όσοι αντιμετωπίζουν την κοινωνία σαν παιδιά, που διψούν για ασφάλεια, για γονική προστασία, αυτοί που καταφεύγοντας στη θαλπωρή της απλοποίησης, ξυπνούν το τέρας του αυταρχισμού. Όμως, για τον Μπάυρον, η μοίρα του Σωκράτη είναι μια στιγμή της ανάπτυξης του πνεύματος που φωλιάζει στη γη του. Ρομαντική φαίνεται και ρομαντική είναι αυτή η άποψη. Ωστόσο, αν παρακάμψουμε τη λέξη «πνεύμα», που μας φαίνεται πάντα πολύ αφηρημένη, θα βρεθούμε μπροστά στο προφανές: ο τόπος κάνει τους ανθρώπους. Τότε εμφανίζεται μπροστά του η Αθηνά. Η μορφή της κυριαρχείται από την ερήμωση, την καταστροφή. Η αυστηρή θεά, πολεμιστής του πνεύματος και του σώματος, είναι καταβεβλημένη. Κυρίαρχο σημάδι της κατάρρευσής της, η κουκουβάγια, που βγάζει πένθιμες φωνές. Και η Αθηνά θα μιλήσει, θα καταραστεί τον Έλγιν για τη βεβήλωση του ιερού της. Μα δεν θ’ αρχίσει να θρηνεί τα χαμένα μεγαλεία της, δεν θα προσπαθήσει να προκαλέσει φρικίαση στους μελετητές της αρχαιότητας. Δεν είναι η Αθηνά των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά η Αθηνά του ελληνικού λαού και των καταδυναστευόμενων λαών όλου του κόσμου. Καταριέται την Αγγλία για την ιμπεριαλιστική πολιτική της και για το σαρκοβόρο κοινωνικό της σύστημα. Προβλέπει πως οι Ινδοί, που υποφέρουν κάτω από τον ζυγό του Άγγλου δυνάστη, θα εξεγερθούν και θα ελευθερωθούν. Προβλέπει πως οι Άγγλοι εργάτες και αγρότες θα θραύσουν τα δεσμά του κεφαλαίου. Προβλέπει πως οι λαοί της Ευρώπης θα σαρώσουν τη μοναρχία και μαζί την Αγγλία σύμμαχό τους. Η θεά των Ελλήνων είναι θεά της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Και το δηλώνει ανεπιφύλακτα: «Όταν σας έδωσα την ελευθερία, σας απαγόρευσα να υποδουλώνετε άλλους ανθρώπους». Και ξεσπάζει με την τρομερή ρώμη της ακμής της: «Εγώ τέλειωσα. Σειρά έχουν οι Ερινύες!». Οι Ερινύες! «Ένα φάσμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη», θα έγραφε ο Μαρξ, μετά από 38 χρόνια. Σκληρή η εκδίκηση των Ερινυών!

Αυτή η Αθηνά, η Αθηνά του Μπάυρον, δεν είναι καν ένα σύμβολο του πνεύματος, είναι η συνείδηση των Ελλήνων και των λαών όλου του κόσμου. Ως Έλληνες δεν αρκεί να προστατεύσουμε μερικά μάρμαρα. Είμαστε ήδη χρεωμένοι με την επιβολή της δικαιοσύνης, κοινωνικής και εθνικής, δικής μας και ξένης. Αυτό μας χρέωσε η Αθηνά. Δεν έχει σημασία πια τι καταστρέψαμε, αν είμαστε ή δεν είμαστε αντάξιοι των προγόνων μας - πράγμα για το οποίο έχουν ειπωθεί ένα σωρό ανοησίες. Ακόμα και ως άναρχη, ανώριμη, συμπλεγματική κοινωνία, είμαστε μια στιγμή της Ιστορίας, της Ιστορίας των λαών. Τα λάθη μας είναι ζωντανά μνημεία των υποχρεώσεών μας. Όπως, πολλές φορές, οι άθλοι μας είναι ζωντανά μνημεία των λαθών μας. 

Κι αν θέλουμε να τιμήσουμε πραγματικά τον Μπάυρον, οφείλουμε ως έθνος και ως πρόσωπα να είμαστε σταθερά, παράφορα, ακόμα και ουτοπικά ταγμένοι στο πλευρό της κοινωνικής δικαιοσύνης, να αγωνιζόμαστε για το μέγιστο των αγαθών: την αυτοτέλεια, την αυτονομία, την αυτοδιάθεση. Ως Έλληνες, πρέπει να είμαστε επαναστάτες. Σ’ αυτό βρίσκεται η ουσία του ελληνισμού και όχι στα όσα χαμερπή μάς φόρτωσε η ολιγαρχία. Επαναστάτες ή ανάξιοι να κοιτάζουμε καν τη γη μας και την εικόνα της συνείδησής μας, το ιερό της θεάς. Κι αυτό είναι μια ευχή, εκτός από μια κατάρα. Ποιος δεν θα ήθελε να είναι από τα γεννοφάσκια του ταγμένος στο πλευρό του δικαίου; Ποιος δεν θα ήθελε να είναι επαναστάτης, όχι από υπολογισμό αλλά από την ίδια του τη μοίρα; Μα είναι και δύσκολο, αφού κανείς δεν μπορεί εύκολα να σταθεί στο ύψος ενός έθνους που δημιούργησε τόσο υψηλό πολιτισμό και έδωσε τροφή σε τρεις αυτοκρατορίες και εξεγέρθηκε ρακένδυτο πρώτο αυτό και έφτιαξε κακήν κακώς μια πατρίδα και εξεγέρθηκε πάλι, για να διώξει κατακτητές και να ορίσει τη μοίρα του, κι ακόμα και σήμερα -με όλη του την κατάντια- μάχεται με ξεχωριστό τρόπο ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης, ενάντια στο δαίμονα του ματωμένου πλούτου.

Εξάλλου, το πιστεύουμε δεν το πιστεύουμε, ακόμα και σήμερα, στους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης, σε μιαν Αθήνα που καλά-καλά δεν μπορούμε να ζήσουμε εμείς, ζουν κουκουβάγιες!

Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής