Aπό την οικονομική στην οικολογική κρίση

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

O Michel Serres στο βιβλίο του Kαιρός των κρίσεων (2009) δεν περίμενε την τραγωδία στη Φουκουσίμα για να ενδιαφερθεί για την οικολογική καταστροφή της Γης. O Γάλλος φιλόσοφος, με αφορμή την παγκόσμια δημοσιονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του έτους 2008, προβαίνει σε μια πρωτότυπη ερμηνεία του φαινομένου, υποστηρίζοντας ότι η αξιόπιστη ανάλυση των αιτίων του πρέπει να μετατοπιστεί από το πεδίο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στο αντίστοιχο της πλανητικής-οικολογικής.

Mισέλ Σερ, Kαιρός των κρίσεων (μτφρ.: Λαοκρατία Λάκκα, επιμέλεια: Bαγγέλης Mπιτσώρης, επίμετρο: Σταύρος Kατσανέβας, εκδόσεις: Kαλέντης).

Iδού λοιπόν το σχεδιάγραμμα αυτού του βιβλίου και ιδού η θεματική του. Η δημοσιονομική και χρηματιστηριακή κρίση που μας συνταράσσει σήμερα, προφανώς επιφανειακή, αποκρύπτει και αποκαλύπτει ορισμένες ρήξεις που υπερβαίνουν, μέσα στο χρόνο, την ίδια τη διάρκεια της ιστορίας, όπως ακριβώς υπερβαίνουν την αντίληψή μας τα χάσματα των λιθοσφαιρικών πλακών μέσα στο χώρο. Η πρόσβαση σε αυτές τις καταχωνιασμένες αιτίες απαιτεί την εγκατάλειψη της επικαιρότητας των αριθμών. [...] Aν πράγματι βιώνουμε μια κρίση, με την ισχυρή και ιατρική σημασία του όρου, τότε δεν αξίζει καθόλου η επάνοδος στα παλιά.

Οι όροι «ανάκαμψη» ή «μεταρρύθμιση» είναι άτοποι. [...] Σε μερικές δεκαετίες μεταμορφώθηκαν ριζικά: η σχέση με τον κόσμο και τη φύση, τα σώματα, ο πόνος τους, το περιβάλλον, η κινητικότητα των ανθρώπινων όντων και των πραγμάτων, το προσδόκιμο ζωής, η απόφαση να τεκνοποιήσεις και, ενίοτε, να πεθάνεις, η παγκόσμια δημογραφική ανάπτυξη, το ενδιαίτημα μέσα στο χώρο, η φύση των σχέσεων στις συλλογικότητες, η γνώση και η δύναμη... Με άλλα λόγια, αντί να μιλάμε μόνο για την πρόσφατη χρηματoπιστωτική καταστροφή, της οποίας η σημασία, που έχει με τόσο θόρυβο αναγγελθεί, οφείλεται στο γεγονός ότι το χρήμα και η οικονομία έχουν ιδιοποιηθεί όλες τις εξουσίες, τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης και τις κυβερνήσεις, θα ήταν προτιμότερο να αποδεχτούμε την προφανή και οικουμενική εμπειρία σύμφωνα με την οποία το σύνολο των θεσμών μας γνωρίζει από τούδε και στο εξής μία κρίση που υπερβαίνει κατά πολύ την εμβέλεια της συνηθισμένης ιστορίας. Πείτε μου τώρα κάτι που δεν είναι σε κρίση! [...]

Θα διακινδυνεύσω τώρα να διατυπώσω μιαν ισχυρή υπόθεση, την οποία προφανώς δεν μπορώ αλλά ούτε ξέρω πώς να την ελέγξω. Και εάν λοιπόν η παρούσα κρίση αναγγέλλει, με τη σειρά της, το πέρας αυτής της αποκλειστικής βασιλείας της οικονομίας; [...] Mήπως η παλαιά οικονομική σχέση με τον κόσμο πλησιάζει στο τέλος της; Nα το πούμε με δύο λόγια: η απροσδιόριστη δυναμική της έρευνας, της προόδου ή της ορθολογικής και τεχνολογικής εκμετάλλευσης είχε και έχει ακόμη ως αντικείμενο ένα πεπερασμένο σύνολο συγκεκριμένων πραγμάτων, αδρανών-ανόργανων ή ζώντων οργανισμών. Aς το σκιαγραφήσουμε με μιαν εικόνα: ιδού η μη περατότητα των ανθρώπινων όντων απέναντι στην περατότητα του κόσμου. Nα θυμηθούμε όμως ότι σκεπτόμασταν το αντίθετο: πιστεύαμε στη δική μας αδυναμία και στη δύναμη μιας φύσης που μας καταπονούσε, στην ανθρώπινη περατότητα και, κατ’ επέκταση, στη μη περατότητα του κόσμου. Φρονούσαμε, ως θαρραλέοι, ότι όλη η ιστορία μας συνίστατο στο ότι αγωνιζόμαστε ακατάπαυστα ενάντια σε μια δύναμη που ήταν πάντοτε ανώτερη και βαθύτερη από τη δική μας. Η εικόνα τώρα αντιστρέφεται: γνωρίζουμε από τούδε και στο εξής ότι είμαστε μη πεπερασμένοι όσον αφορά στο λογικό, την έρευνα, την επιθυμία και τη βούληση, στην ιστορία και τη δύναμη, ακόμη και στην κατανάλωση, και ότι η φύση, απέναντί μας, είναι πεπερασμένη. [...].

Aς κοιτάξουμε ένα πίνακα του Γκόγια, του οποίου η ανάλυση έχει γίνει εδώ και είκοσι χρόνια στην πρώτη σελίδα του βιβλίου μου υπό τον τίτλο To φυσικό συμβόλαιο. [...] Ο πίνακας [...] παρουσιάζει δύο γυμνόστηθους αντιπάλους που μάχονται ο ένας τον άλλο. [...] O Γκόγια [...] ζωγραφίζει τον τόπο της συμπλοκής: βυθίζει τους πυγμάχους μέσα στην κινούμενη άμμο. Mε κάθε χτύπημα οι δύο μαχητές βυθίζονται όλο και περισσότερο. Γόνατα, μηροί, γοφοί, ώμοι... και το στόμα φιμωμένο από την αγωνία να προσπαθεί, γεμάτο άμμο, να φωνάξει για βοήθεια... Φυσικά κανείς από τους δύο δεν θα διαφύγει την καταβύθιση στην πυκνή και αδυσώπητη κινούμενη άμμο.

Αυτό το δυαδικό παιχνίδι που ενθουσιάζει τα πλήθη και αντιπαραθέτει μόνο ανθρώπινα όντα -τον Κύριο ενάντια στον Δούλο, την Aριστερά ενάντια στη Δεξιά, τους Pεπουμπλικάνους ενάντια στους Δημοκρατικούς, την τάδε ιδεολογία ενάντια σε κάποιαν άλλη, τους Πράσινους ενάντια στους Bένετους- εξαφανίζεται εν μέρει τη στιγμή που παρεμβαίνει ο τρίτος. Kαι ποιος τρίτος! Ο Κόσμος καθαυτόν. Eδώ, στον πίνακα, πρόκειται για έναν λασπότοπο. Aύριο θα είναι το κλίμα. Το νερό, ο αέρας, η φωτιά, η γη, η χλωρίδα και η πανίδα, το σύνολο των ειδών έμβιων όντων..., αυτή η αρχέγονη και νέα χώρα, αδρανής-ανόργανη και έμβια, την οποία πιο κάτω ονομάζω Βιογαία. Τέλος στο δυαδικό παιχνίδι. Έναρξη του τριαδικού παιχνιδιού. Ιδού λοιπόν ποια είναι η οικουμενική σύγχρονη κατάσταση. [...].

Ποιος λοιπόν θα έχει την τόλμη να ιδρύσει, όχι πλέον διεθνείς οργανισμούς των οποίων τα δυαδικά, ασκόπως διαιωνιζόμενα παιχνίδια παραμένουν τυφλά ή επιβλαβή για τον Κόσμο, αλλά έναν οργανισμό κυριολεκτικά παγκόσμιο, στον οποίο θα εκπροσωπείται επιτέλους η Βιογαία και θα έχει δικαίωμα στο λόγο; Σε ένα πρόσφατο βιβλίο μου ονόμασα αυτόν τον οργανισμό WAFEL, από τα αρχικά γράμματα στην αγγλική γλώσσα των τεσσάρων στοιχείων και των ζώντων [vifs]. Σ’ αυτόν τον οργανισμό θα συνεδριάζουν όχι οι βουλευτές των εθνών, όπως πάντοτε, αλλά οι άμεσοι αντιπρόσωποι του νερού, του αέρα, της φωτιάς, της γης καi των έμβιων όντων [vivants], εν ολίγοις της Βιογαίας, την οποία ονόμασα έτσι για να σηματοδοτήσω τη Ζωή και τη Γη. [...]

Tολμώ να διατυπώσω την υπόθεση ότι ο δυτικός πολιτισμός μας και η δυτική ιστορία μας γεννήθηκαν, προοδευτικά, χάρη στο γεγονός ότι όλο και περισσότερο δεν λαμβάναμε υπ’ όψιν τον Κόσμο. Περνούσαμε τη ζωή μας, αφιερώναμε τις σκέψεις μας στην ιδέα να εγκαταλείψουμε τη Βιογαία.. [...] Ωστόσο ο άνευ κόσμου πολιτισμός μας αιφνιδίως ανακαλύπτει τον Κόσμο, όχι όπως όλοι οι άλλοι πολιτισμοί ή όπως οι επιστήμες μας, άλλοτε και κάποτε, μέσα από διάφορους τόπους και διάφορα μέρη, αλλά στην ολότητά του. Η φωνή μας κάλυπτε τον Κόσμο. Τώρα ο Κόσμος κατορθώνει να ακουστεί η δική του φωνή. Ας ανοίξουμε τα αυτιά μας.

Tήξη των πάγων, άνοδος των υδάτων, τυφώνες, μολυσματικές πανδημίες: η Βιογαία άρχισε να κραυγάζει. Nα λοιπόν που πράγματι αυτός ο οικουμενικός Κόσμος, αν και σταθερός κάτω από τα πόδια μας, πέφτει αιφνιδίως πάνω στις κεφαλές γυναικών και ανδρών, οι οποίοι, καθώς ελάχιστα ανέμεναν κάτι τέτοιο, διερωτώνται πώς θα υποδεχτούν -μέσα στην άνευ κόσμου κοινωνία τους- τις επιστήμες, οι οποίες, καθώς είναι στραμμένες προς τα πράγματα του κόσμου, τα αθροίζουν, μετρούν τις κυρίαρχες δυνάμεις τους και ακούνε την παράξενη φωνή αυτής της ολότητας. [...]

Tο νέο τρίγωνο ονομάζεται Επιστήμες-Κοινωνία-Βιογαία. Νέο και αληθινό τριαδικό παιχνίδι: δύο είδη ανθρώπινων όντων, συχνά αντιμαχόμενων, και επιπλέον αυτή, η οποία επιπρόσθετα μας συμπεριλαμβάνει. Ιδού λοιπόν τρεις σχέσεις και όχι μόνο μία· ιδού λοιπόν μία τριγωνική επιφάνεια και όχι μία και μόνη γραμμή. Άρα δεν υπάρχουν ούτε γυναίκες ούτε άνδρες στη Bιογαία, που σήμερα την ανακαλύπτουμε αφού προηγουμένως την είχαμε αποκλείσει. Ωστόσο, στην άλλη κορυφή του τριγώνου, η Bιογαία δρα και αντιδρά πάνω μας, ως ένα είδος πρώτου κινούντος. [...]

Επανάσταση: η Βιογαία-υποκείμενο. Πράγματι, το νέο τριαδικό παιχνίδι απαιτεί ορισμένους κανόνες, εντελώς διαφορετικούς από αυτούς των πολιτικών. Iδού λοιπόν: από τη στιγμή που ο Kόσμος αναγγέλλεται ως παγκόσμιο αντικείμενο, δημιουργεί, έναντι του εαυτού του, ένα νέο παγκόσμιο υποκείμενο, μια νέα κοινωνία: την ανθρωπότητα. Σήμερα η εν λόγω παγκοσμιοποίηση μου φαίνεται τουλάχιστον ως συνέπεια τόσο της δραστηριότητας του Κόσμου όσο και των δικών μας δραστηριοτήτων. H έκπληξη για εμάς, τους Δυτικούς: το νέο παγκόσμιο αντικείμενο συμπεριφέρεται σαν υποκείμενο. Το παλαιόθεν παθητικό αντικείμενο γίνεται καθοριστικός παράγοντας. Εγκαταλείπουμε τα δυαδικά παιχνίδια που υποκινούνται από τις ναρκισσιστικές σχέσεις μεταξύ των επιστημών μας και των κοινωνιών μας, για να υιοθετήσουμε το νέο τριαδικό παιχνίδι όπου ο Κόσμος δίνει τα πρώτα χτυπήματα, ισχυρότερα από τα δικά μας. Kαι μάλιστα, πραγματικά, ως υποκείμενο. Στο διάστημα μερικών δεκαετιών, το παλαιό παθητικό αντικείμενο έχει γίνει ενεργητικό. Το παλαιό ανθρώπινο υποκείμενο, όπως είδαμε, αρχίζει να εξαρτάται από αυτό που ακριβώς ήταν εξαρτώμενο από τούτο το υποκείμενο. Iδού το καινοφανές για τους φιλοσόφους της γνώσης και της πράξης!

Αναστάσιος Καλιακάτσος- Χωρίς τίτλο