Πειραιάς

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η πόλη μέσα από τις εικόνες και τα βιβλία της

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

«Μια πόλη, ένα λιμάνι, μια μεθυστική ατμόσφαιρα. Μια συνεχώς μεταμορφούμενη ιστορική πραγματικότητα... Ένα πολύβουο λιμάνι, φιλόξενο και ανοιχτό σε κάθε είδους και ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό»

Το ως άνω παράθεμα προέρχεται από τον μικρό τόμο Βιβλιογραφία για τον Πειραιά, των εκδόσεων Τσαμαντάκη, δηλαδή του ομώνυμου πειραιώτικου βιβλιοπωλείου. Συγγραφέας του ο φιλόλογος και συλλογέας Γιώργος Μπαλούρδος, ο οποίος αποτελεί μια σπάνια «πηγή», για φιλολογικές κυρίως πληροφορίες, σχεδόν για κάθε εποχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και για άλλες περιοχές της σκέψης και του λόγου, και πρωτίστως φυσικά για τον Πειραιά.

Στον τόμο, μετά τα βιβλία γενικής ιστορίας και διαχρονικής προσέγγισης του Πειραιά, ακολουθεί το κεφάλαιο για την αρχαία πόλη, όπου κυριαρχούν τα αρχαιολογικά άρθρα, και έπεται αυτό για τη μεσαιωνική ιστορία του Πειραιά, Πόρτο Λεόνε τότε, περίοδος που καταλήγει στην επανάσταση του 1821, με έμβλημά της τον επιτόπιο θάνατο του Καραϊσκάκη. Η περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου έχει ως κορυφαία στιγμή της την απόδραση από τις φυλακές των Βούρλων, ενώ στη συνέχεια η βιβλιογραφία οργανώνεται κατά θεματικές ενότητες, π.χ. «Εμπόριο-βιομηχανία-ναυτιλία», «Εκκλησίες», «Αθλητισμός», «Δημοτικό, θέατρα, ηθοποιοί», για να καταλήξει στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο.

Από αυτές τις δύο τελευταίες κατηγορίες οδηγούμαστε στη διαπίστωση, πως ενώ πολλές και τις κορυφαίες κινηματογραφικές ταινίες αναφέρονται στον Πειραιά και διαδραματίζονται σε αυτή την πόλη («Ποτέ την Κυριακή», «Λόλα», «Τα κόκκινα φανάρια», κ.ά.), δεν συμβαίνει κάτι ανάλογο στη λογοτεχνία.

Πρόκειται για μια διάσταση μεταξύ «εξωτικού» και «σοβαρού», «λαϊκού» και «ποιοτικού»; Μάλλον, όχι. Κατά τη γνώμη μου, εδώ διαπιστώνεται, για μια ακόμη φορά, η υστέρηση, αν θέλετε η αναπηρία του νεοελληνικού αστικού μυθιστορήματος, τότε που ήταν η εποχή της παντοκρατορίας του, τότε που ήταν «η ώρα του», είτε στην παραδοσιακή είτε στη μοντέρνα εκδοχή του. Αντίθετα, λοιπόν, με κάθε γωνιά της ελληνικής επαρχίας, αντίθετα με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, πόλεις τις οποίες οι παντοειδείς ηθογραφίες συνεχίζουν να τις περιγράφουν με πάσα λεπτομέρεια και μπόλικη εξιδανίκευση (τελευταίο παράδειγμα τα «Οπορωφόρα της Αθήνας» του Σωτήρη Δημητρίου), ο Πειραιάς δεν διαθέτει ένα ανάλογο φαινόμενο κα τις συνακόλουθες δάφνες της λογοτεχνικής αφήγησης, με εξαίρεση ίσως τα «Βαμμένα κόκκινα μαλλιά» του Κώστα Μουρσελά.

Κι εδώ ανακύπτει ένα ευρύτερο ζήτημα: έχει ο Πειραιάς, ως πόλη, μια σαφή, διακριτή φυσιογνωμία; Οι ταινίες μάς λένε απερίφραστα πως ναι, έχει. Η λογοτεχνία όμως δεν φαίνεται να συνδράμει σε αυτήν την κατεύθυνση, μάλλον δεν συμφωνεί. Αλλά, από την άλλη, μπορεί μια πόλη να προτάξει και να αποτυπώσει, ακόμα και να εσωτερικεύσει μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία, χωρίς την τέχνη που θα μιλήσει γι’ αυτήν; Ο κινηματογράφος, μια εξ ορισμού λαϊκή τέχνη, το έκανε, όπως άλλωστε και το τραγούδι. Η λογοτεχνία, ως η τέχνη που διαμόρφωσε τη νεοελληνική ιδεολογία, μάλλον απείχε από την ένταξη του Πειραιά στο κοσμοείδωλο του νεοέλληνα, με τη θέση που του άξιζε, με βάση τη σημασία του στην κοινωνική ζωή, με υλικό τον πλούτο των συναισθημάτων και το μωσαϊκό των αντιθέσεων που συνθέτουν την καθημερινή ζωή του Πειραιά, «μια πόλη, ένα λιμάνι, μια μεθυστική ατμόσφαιρα, που μέσα της χουχουλιάζουν τα όνειρα, οι προσδοκίες, οι καημοί…», όπως σημειώνει ο Μπαλούρδος. Δεν ξέρω αν μπορούμε να προσφύγουμε στην εξήγηση, ότι ο μεν κινηματογράφος και το τραγούδι, στη νεοελληνική τους εκδοχή, έχουν σαν βασική τους παράμετρο το λαϊκισμό, γιατί και στη λογοτεχνία ο λαϊκισμός διαθέτει μεγάλη παράδοση, που απτόητη συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Άρα, πού καταλήγουμε; Μάλλον είναι καιρός να παραδεχθούμε ότι οι σημαντικές ταινίες για τον Πειραιά, και κυρίως την Τρούμπα, έχοντας σαφή και κατακτημένη την αισθητική αφετηρία τους, που ήταν ο ιταλικός νεορεαλισμός και το νουάρ, κατάφεραν να μας δώσουν στέρεες εικόνες της λαϊκής πόλης του Πειραιά, σε αντίθεση με τη λογοτεχνία, δηλαδή το αστικό μυθιστόρημα, που μέχρι σήμερα πάσχει, και από θέματα και από αισθητικά ερείσματα. Αλλά και ο κινηματογράφος εν πολλοίς περιορίστηκε στην εικόνα του «παραβατικού» Πειραιά, αφήνοντας το εγχείρημά του στη μέση, κατ’ αναλογία με τον τρόπο που η ηθογραφία παρέμεινε υπαίθρια και ποιμενική. Δύσκολο πράγμα η «αστική ολοκλήρωση», ακόμα και στην τέχνη...

Στα δύο κείμενα που ακολουθούν, ο Νίκος Μπελαβίλας ανατέμνει την περιοχή-σύμβολο του κινητογραφοποιημένου Πειραιά, δηλαδή την Τρούμπα, και η Αθηνά Βογιατζόγλου εξετάζει ένα ανθολόγιο λογοτεχνικών και άλλων αφηγήσεων για το πρώτο λιμάνι της χώρας.

ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ