Ο θάνατος του ποιητή

80 χρόνια από το θάνατο του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και τρεισήμισι μήνες από το θάνατο το Αντρέι Βοζνεσένσκι 

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ 

Και όταν θα έχω, τέλος, την ευκαιρία,

Θα στείλω τηλεγράφημα, δαγκώνοντας τις παρανυχίδες,

Βλαντιμίρ Βλαντίμιροβιτς, επιτρέψτε να συστηθώ -

Βοζνεσένσκι...

Το 1973, ο 40χρονος Αντρέι Βοζνεσένσκι συστηνόταν στον νεκρό Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι, όπως ακριβώς ο 30χρονος Μαγιακόφσκι συστηνόταν το 1924 στον Αλεξάντρ Πούσκιν. Είχε κάθε δικαίωμα να το κάνει: παρότι ο Αντρέι Βοζνεσένσκι αποκαλούσε τον Μπορίς Πάστερνακ «πνευματικό του πατέρα» και σ’ αυτόν διάβασε τα πρώτα του ποιήματα σε ηλικία 14 ετών, ο ποιητικός του πρόγονος ήταν ο Μαγιακόφσκι.

Η ερώτηση που τίθεται σήμερα είναι: ποιος και πότε θα συστήνεται από δω και πέρα στον Βοζνεσένσκι, ο οποίος την 1η Ιουνίου του 2010 συμπλήρωσε το Πάνθεον των νεκρών ποιητών της Ρωσίας; Ακόμα ζουν όσοι τον θαύμαζαν, τον αμφισβητούσαν, τον άκουγαν να διαβάζει τα ποιήματά του στην πλατεία Μαγιακόφσκι της Μόσχας, κάτω από το άγαλμα του ποιητή. Τα βιβλία του δεν είναι πια σπάνια, τους στίχους του βρίσκεις στο Ίντερνετ, και το CD με την απίθανη κι αθάνατη ροκ-όπερα του Βοζνεσένσκι «Γιουνόνα και Αβός» μπορείς αν δε θέλεις να το αγοράσεις, να το κατεβάσεις από το Διαδίκτυο. Για τους ασυμβίβαστους στοίχους του δεν χρειάζεται πλέον να πληρώνεις μια περιουσία, και ο ίδιος ο όρος «ασυμβίβαστος», όπως και «ιδεολογικός», φαίνεται απαρχαιωμένος.

Ακόμα δεν έγινε η αποτίμηση του θανάτου του Βοζνεσένσκι, αλλά ένα είναι προφανές: ο θάνατος του Μαγιακόφσκι ήταν ένας από τους πολλούς σημαδιακούς θανάτους Ρώσων ποιητών - ο θάνατος του Βοζνεσένσκι ο τελευταίος. Και ίσως από μόνο του αυτό το γεγονός τον κάνει μοναδικό – και τον ποιητή και το θάνατό του.

Ο Μαγιακόφσκι ήταν τυχερός: παρά τους φόβους του, δεν λησμονήθηκε αλλά αποθεώθηκε. Ο Βοζνεσένσκι έγινε διάδοχός του, ο ποιητής που «συγκόλλησε την εποχή του με την εποχή του Χλέμπνικοφ και του Μαγιακόφσκι», όπως είπε στη συνέντευξή του με αφορμή το θάνατο του ποιητή ο Ίγκορ Βόλγκιν, κριτικός λογοτεχνίας και ιδρυτής ενός από τα παλαιότερα ποιητικά εργαστήρια στη Μόσχα.

«Μετά από αυτούς έμεινε ένα χάσμα. Πίστευαν ότι η αισθητική τους δεν είχε μέλλον. Οι αναρίθμητοι επίγονοι αντέγραφαν την ποιητική ‘σκάλα’ του Μαγιακόφσκι, ήταν πολύ αστείο. Επρόκειτο για νεκρή ύλη. Ο Βοζνεσένσκι όμως πήρε την παράδοση και τη γέμισε με καινούργια ποιότητα: ανανέωσε τη φωνητική, το λεξιλόγιο, τη σημασιολογία. Αυτή η πράξη της αισθητικής ελευθερίας εκλαμβανόταν ως πολιτική πράξη».

«Το φαινόμενο του Βοζνεσένσκι», κατά τον Βόλγκιν, «όπως και των άλλων τριών μελών της ‘υπέροχης τετράδας’ -των Ρόμπερτ Ροζντέστβενσκι, Μπέλα Αχμαντούλινα και Εβγκένι Εβτουσένκο– στη χώρα, όπου η λογοτεχνία (και πρωτίστως η ποίηση) παραδοσιακά αντικαθιστά την πολιτική, τη φιλοσοφία, ακόμα και την οικονομία, προηγήθηκε των επερχόμενων αλλαγών, τις προετοίμασε».

Και το βασικότερο:

«Η γενεά του Γκορπατσόφ μεγάλωσε με τα ποιήματά τους, το πάθος των οποίων σε καμιά περίπτωση δεν προϋπέθετε τη διάλυση της χώρας. Αντιθέτως, υπήρχε η ποιητική εναλλακτική της ολικής αναστροφής».

Ψέματα λένε όσοι προσπαθούν να παρουσιάσουν τον Βοζνεσένσκι ή τον Μαγιακόφσκι ως αντισοβιετικούς ποιητές, και σ’ αυτό το πλαίσιο πόσο σοφά ακούγονται τα λόγια του Βόλγκιν για την «ποιητική εναλλακτική».

«Όπως και ο αγαπημένος μου ποιητής και δάσκαλος Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι δεν είμαι μέλος του κόμματος, αλλά όπως κι εκείνος δεν φαντάζομαι τη ζωή μου, την ποίησή μου και κάθε μου λέξη χωρίς κομμουνισμό». Αυτά είπε ο Αντρέι Βοζνεσένσκι τον Μάρτιο του 1963, στη συνάντηση του Νικήτα Χρουτσόφ με τη γράφουσα διανόηση, στην οποία ο τότε Γενικός Γραμματέας του Κόμματος τον έκανε σκόνη και, φτύνοντας το σάλιο, φώναζε στον ποιητή να πάρει διαβατήριο και να ξεκουμπιστεί στη Δύση.

Θα βιαστούν πολύ όσοι καταλογίσουν στον Βοζνεσένσκι το «γλίψιμο» της εξουσίας, αλλά και όσοι τον θεωρήσουν θύμα του καθεστώτος. Τα ίδια περίπου δεν καταλόγιζαν μια ζωή και στον Μαγιακόφσκι, λησμονώντας, για τί μέγεθος ταλέντο μιλούσαν;

***

Μετά την περεστρόικα, το άστρο του Βοζνεσένσκι επισκιάστηκε από το άστρο του Μπρόντσκι. Προφανώς για αιτίες πολιτικού χαρακτήρα: ο Βοζνεσένσκι πλήρωσε το τίμημα της δημοτικότητάς του επί του σοβιετικού καθεστώτος, ό,τι ακριβώς γινόταν και με τον Μαγιακόφσκι. Η μοίρα του Μπρόντσκι, ο οστρακισμός του, η φιλία του με την Αχμάτοβα, η βαριά «σιωπή» του στη Σοβιετική Ένωση επί ένα τέταρτο του αιώνα, ακόμα και η εγγύτητά του στην ποίηση του Αργυρού αιώνα, των ακμεϊστών, κι όχι των επαναστατών-φουτουριστών, έδωσαν προβάδισμα στον Νομπελίστα.

Ο Βοζνεσένσκι όμως ζούσε στη Σοβιετική Ένωση και έγραφε για μας. Ο Μπρόντσκι έγραφε για άλλους. Και στα αγγλικά. Χάρη στον Βοζνεσένσκι η Ρωσία της δεκαετίας του ‘80 είχε δικό της, όχι εισαγόμενο, ροκ. Ο Βοζνεσένσκι έγραψε πάνω από 50 τραγούδια, υπερασπίστηκε νέους ποιητές από τη λογοκρισία, και όταν αντί για τον «σοσιαλισμό με το ανθρώπινο πρόσωπο» στη χώρα νίκησε ο «καπιταλισμός με θηριώδη μορφή», ο βαριά άρρωστος Βοζνεσένσκι δεν παραιτήθηκε.

Στο άρθρο του, σε μια από τις μετασοβιετικές εφημερίδες, αφιερωμένο στη μνήμη του ποιητή, ο δημοσιογράφος Αντρέι Γιάχοντοφ θυμάται, πως ο γέρος Βοζνεσένσκι διάβαζε τα ποιήματά του σ’ έναν νεορώσο ολιγάρχη, που θα χρηματοδοτούσε την καινούργια του συλλογή, στο τραπεζάκι ενός από τα μετασοβιετικά εστιατόρια. Μια εικόνα από την Άγνωστη του Μπλοκ!

«Τον κοιτούσα και σκεφτόμουν, έγραψε ο Γιάχοντοφ, πόσο ελεύθερος μπορεί να είναι ο άνθρωπος, και ιδιαίτερα ο ποιητής, στην ανελεύθερη κοινωνία, που σε δένει χειροπόδαρα – είτε στην κοινωνία της σοσιαλιστικής ισοπέδωσης είτε στην καπιταλιστική θάλασσα των απύθμενων εκδοχών επιβίωσης».

Ο Βοζνεσένσκι του εξηγούσε ότι η ποίηση μπαίνει σε μια καινούργια, πολύ δύσκολη φάση: πρέπει να αλλάξει, να βρει και να εκπαιδεύσει έναν νέο αναγνώστη.

Ο Μαγιακόφσκι το είχε κάνει. Στην εποχή του. Και ο ίδιος ο Βοζνεσένσκι το έκανε. Στην εποχή του. Σε εκείνη την εποχή, που αποκαλείται εποχή της μη ελευθερίας και των απαγορεύσεων. Ο ποιητής έγινε ζωντανή γέφυρα, και το χάσμα γεφυρώθηκε, η διαδοχή συνεχίστηκε, το νήμα της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας δεν κόπηκε.

«Ήταν η εποχή, συνεχίζει ο Γιάχοντοφ, όταν αισθανόμασταν τη μεθυστική αγάπη, όταν αναπνέαμε τον ανέφελο αέρα και πίναμε τις νεφέλες... Ήταν η εποχή, όταν «η Αχμάτοβα δεν πουλιόταν, ο Παστερνάκ δεν πουλιόταν...».

Πώς να εκπαιδεύσεις όμως έναν καινούργιο αναγνώστη, όταν τα πάντα πωλούνται; Μακάρι να είχε δίκιο ο Βοζνεσένσκι, όταν έλεγε, στο ίδιο ποίημα, Συζήτηση με μια επιγραφή, που αναφέραμε στην αρχή, και ας ελπίσουμε ότι ο ποιητής στο τέλος έχει πάντα δίκαιο.

Εγώ ασχολούμαι με τη βιολογία του στίχου,

Εσείς έχετε φύγει.

Κατανοητοί κατά 10 τοις εκατόν

Έμειναν ο Ασέγιεφ και ο Πάστερνακ.

Αλλά εμείς δεν θα φύγουμε,

Όπως ελπίζουν μερικοί-μερικοί.

Θα πολεμήσουμε για τη νεολαία.

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος