Οικογενειακή μαρτυρία, συλλογική αφήγηση, ιστορική αναδρομή

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Διαδρομές σε χρόνια σκοτεινά, εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 136

Το γεγονός ότι η γενιά της Αντίστασης και του Εμφυλίου ολοκληρώνει τον βιολογικό της κύκλο, δεν συνεπάγεται και την υποχώρηση των μαρτυριών ή των εν γένει αφηγηματικών έργων που αποτυπώνουν όψεις της καθοριστικής εκείνης δεκαετίας. Πλάι στα επιστημονικά έργα, που η παραγωγή τους ανθεί, αυξάνεται η κατηγορία των πρωτογενών μαρτυριών, που τώρα μας παραδίδονται «διά χειρός» κάποιου νεώτερου, συλλογέα, καταγραφέα ή απλώς επιμελητή.
Η παρέμβαση αυτού του δεύτερου, μεσολαβητικού προσώπου είναι πάντα περισσότερο καθοριστική απ’ ό,τι νομίζουμε. Ακόμα και στις περιπτώσεις που πρόκειται για υπαγόρευση, της οποίας έπεται η εκφώνηση και η συγκατάθεση του αφηγούμενου, όπως συνέβη π.χ. με τις μαρτυρίες αγωνιστών του 1821, η παρέμβαση του «γραμματικού» είναι εμφανής και αποτυπώνει ταυτόχρονα την πρόσληψη των γεγονότων από τον ίδιο, ιδιαίτερα δε την πρόσληψη του χαρακτήρα και της σημασίας του δημοσιευόμενου αφηγηματικού υλικού.
Αλλά η κάθε μαρτυρία είναι ήδη μεσολαβημένη από τον ίδιο τον αφηγητή, με πολλούς τρόπους, και πρώτα απ’ όλα μέσα από το φίλτρο του χρόνου που παρήλθε από το γεγονός μέχρι την αφηγηματική του μορφοποίηση και κατάθεση. Μάλιστα, εκείνη η δεκαετία υπερέβαινε κατά πολύ τα μέτρα της «κανονικής» ζωής, των συνηθισμένων ανθρώπων της, οι οποίοι πρωταγωνίστησαν σε ιστορικά γεγονότα και πράξεις που τους υπερέβαιναν κατά πολύ και από κάθε άποψη. Είναι φυσικό λοιπόν να δυσκολεύονται να τακτοποιήσουν τις αναμνήσεις τους, την ίδια τη συμμετοχή τους, μέσα στην ιστορική αλληλουχία. Ιδιαίτερα, δυσκολεύονται να διαχειριστούν την απόσταση, ανάμεσα στην πρωτοφανή και νικηφόρα δυναμική, τη βεβαιότητα και την κοσμογονία στην οποία συμμετείχαν ως δρώντα υποκείμενα, και στην ιστορική κατάληξη της δεκαετίας του 1940. Έτσι, τελικά, οι μαρτυρίες που συνεχίζουν και θα συνεχίσουν να εκδίδονται, εκτός από τις σημαντικές ψηφίδες που πάντα συμπληρώνουν, μας ενδιαφέρουν όχι τόσο ως αφηγήσεις της ιστορίας της δεκαετίας του ’40 και του μεταπολέμου, η οποία στις βασικές της όψεις μάς είναι γνωστή, αλλά κυρίως ως πολύτιμες καταθέσεις ψηγμάτων από το «άρωμα» της εποχής και των ανθρώπων της, ως βεβαιώσεις για τα στερεότυπα στα οποία υπόκειτο η σκέψη τους, για την ίδια τη δομή της∙ μας προσφέρουν, έστω και σποραδικά, τη μοναδικότητα της ματιάς και του βλέμματος ενός ανθρώπου μέσα στη δίνη της ιστορίας.
Ο Θανάσης Αθανασίου κατέγραψε τη μαρτυρία του πατέρα του, Γιάννη Αθανασίου, και των συναγωνιστών του Λυκούργου Αθανασίου, Χρήστου Αθανασίου και Κώστα Χρήστου, με επίκεντρο την Αλόννησο των Βόρειων Σποράδων. Έφτιαξε έτσι μια αφήγηση συνθεμένη από παράλληλες διαδρομές, που η κάθε μια τους συμπληρώνει την άλλη και χωνεύεται μέσα στην τελική-συλλογική αφήγηση, όπου δεν έχει σημασία ποιος μιλάει και ποιος γράφει, αλλά πώς συμπληρώνονται οι ψηφίδες, πώς αναπαρίσταται το όλο κλίμα της εποχής.
Ο Γιάννης, γεννημένος το 1919, εγκαταλείπει το δημοτικό, αρχίζει να δουλεύει, δοκιμάζει τη ζωή του ψαρά, και καταλήγει οικοδόμος στη μεσοπολεμική Αθήνα, όπου εντάσσεται στην αριστερά. Στρατιώτης στον πόλεμο του 1940, επιστρέφει στην Αλόννησο, εμπλέκεται στο δίκτυο διαφυγής προς Μέση Ανατολή και εντάσσεται στο ΕΑΜ της περιοχής ως πολιτικός καθοδηγητής. Αναλαμβάνει τη δημιουργία του τοπικού ΕΛΑΝ, με βασική αποστολή τον εφοδιασμό του πλησιέστερου συγκροτήματος των ανταρτών, στο Πήλιο, με πληροφορίες, τρόφιμα και εφόδια.
Η δεύτερη αφήγηση που παρατίθεται είναι του Κώστα Χρήστου, τυπικού κατοίκου της ελληνικής επαρχίας, που εντάσσεται την Αντίσταση, συλλαμβάνεται και οδηγείται στις φυλακές Αβέρωφ, επιστρέφει στα νησιά του, αλλά τον συλλαμβάνουν οι συνεργάτες των κατακτητών και, μέσω Θεσσαλονίκης, οδηγείται στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Συγκλονιστική η αφήγηση της πείνας των κρατουμένων, αλλά και της ωμοφαγίας χοίρων αμέσως μετά την απελευθέρωσής τους...
Στη συνέχεια, η αφήγηση, που εκτυλίσσεται σαν οικογενειακή σάγγα, με τραγικούς θανάτους ψαράδων-αγωνιστών από δυναμίτη, περνά από τον Δεκέμβρη και εμπλέκεται στα διλήμματα των πολιτικών επιλογών της ηγεσίας της αριστεράς, όπου αποτυπώνονται, με ιδιαίτερα άμεσο τρόπο, τα στερεότυπα με τα οποία η συνείδηση ενός μέσου αγωνιστή της αντίστασης τακτοποίησε, όσο μπόρεσε, την ήττα και τον εμφύλιο: ασυνάρτητες και αντιφατικές αποφάσεις, τυχοδιωκτισμός, ανεπάρκεια, μαριονέτες του Στάλιν, ηθικά διαβλητή ηγεσία... Ταυτόχρονα, βέβαια, μετακατοχικό κράτος, διώξεις, παρανομία. Δυόμισι χρόνια παρανομία στο μικρό βουνό της Αλοννήσου.
Ακολουθεί η ιδιαίτερα παραστατική αφήγηση του Λυκούργου Αθανασίου από τη Μακρόνησο: βασανιστήρια, εκτελέσεις, αντίσταση των κρατουμένων, κτηνωδία, δηλώσεις μετανοίας, και φυσικά οι ευθύνες της ηγεσίας για την επιλογή της μη δήλωσης.
Τέλος του εμφυλίου, διώξεις και κίνδυνοι στην Αλόννησο, επιστροφή στην Αθήνα, πάλι στην οικοδομή, νέες περιπέτειες, στρατοδικεία στην Καρδίτσα και στα Τρίκαλα, με την κατηγορία της απόκρυψης όπλων. Και μετά, φυματίωση, Σωτηρία, εξέγερση των ασθενών για το λειψό φαγητό, σύλληψη, νοσοκομείο φυλακών Σωτηρίας, δίκη... Επιστροφή στην Αλόννησο, για ανάρρωση και επιβίωση με παράνομο ψάρεμα, δημιουργία συνεταιρισμού ρητινοσυλλεκτών. Ανατροφή και πνευματική καθοδήγηση του γιου, του συγγραφέα αυτού του βιβλίου Θανάση Αθανασίου, επιστροφή στην Αθήνα, αγώνες των οικοδόμων, περιγραφή της καθημερινότητας και του ελεύθερου χρόνου: κινηματογράφος, επιθεώρηση, αγώνες στίβου, κατς στη Λεωφόρο, εκλογές 1961, απόπειρα δολοφονίας στην Αλόννησο.
21η Απριλίου, πάλι στην παρανομία, τώρα πλέον πατέρας και γιός, φυλακές και στρατοδικεία για την επόμενη γενιά της οικογένειας, διάσπαση του ΚΚΕ, ένταξη στην ανανεωτική πλευρά...
Ένα βιβλίο όπου η αφήγηση και ο χρόνος ρέουν με τους ρυθμούς της ιστορίας, με επίκεντρο μια τυπική οικογένεια της ελληνικής επαρχίας, και άνυσμα από τις αρχές του 20ού αιώνα, μέσω του Μακεδονομάχου παππού, μέχρι τις μέρες μας, μέσω του συγγραφέα εγγονού, η συμμετοχή του οποίου στην αφήγηση, με τους τρόπους που περιγράψαμε στην αρχή, δικαιώνεται απολύτως, καθώς και ο δικός του λόγος αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της, αποτελεί τη συνέχειά της στο χρόνο. Άλλωστε, ο Θανάσης Αθανασίου υπήρξε ιδρυτικό μέλος και, στα χρόνια της χούντας, γραμματέας του Ρήγα Φεραίου, και στέλεχος του ανανεωτικού εγχειρήματος, παραμένοντας ένα πρόσωπο σημαίνον στη δικιά μας αριστερά.