Ένα ακριβό δώρο

Μια ιστορική μελέτη, με τη μορφή επιστημονικού λεξικού
ΤΗΣ ΒΙΒΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ-ΠΟΝΣΕ

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΕΞΑΡΧΟΣ, Έλληνες ηθοποιοί (Έτος γέννησης από το 1941 μέχρι το 1950), Τόμοι Α΄ και Β΄, Εκδόσεις Γκόνη, σελ. 352+416

Υπάρχουν μεγάλα έργα, όχι με την έννοια του μεγαλοφυούς, της απόπειρας δηλαδή να συλληφθεί το «υψηλό» στην τέχνη, αλλά με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, του μεγάλου σε όγκο και κοπιαστικού έργου, που αναλαμβάνουν αληθινοί εργάτες του πνεύματος. Εκτός από τον Θεόδωρο Έξαρχο, πάλι από τον χώρο του θεάματος και επίσης πρόσφατα εκλιπών, θα μπορούσα να αναφέρω τον σκηνοθέτη Σωκράτη Καψάσκη που υπέγραψε την απαιτητική μετάφραση του «Οδυσσέα» του Τζόυς, όταν αποσύρθηκε από τον εμπορικό ελληνικό κινηματογράφο. Υπήρχαν λοιπόν μέχρι πρότινος, σε αυτόν χώρο του θεάματος, άνθρωποι μιας παλαιότερης γενιάς που, ανεξάρτητα από της επαγγελματική τους πορεία, ανελάμβαναν να ολοκληρώσουν μεγάλα έργα με ιδιαίτερη κοινωνική αξία.
Ο Θεόδωρος Έξαρχος, καταξιωμένος ηθοποιός, με μακρά δράση στην αριστερά και ιδρυτικό μέλος του Συνασπισμού, συνέταξε ένα πολύτομο έργο που περιλαμβάνει τα εργοβιογραφικά σημειώματα ελλήνων ηθοποιών που γεννήθηκαν μέσα στη διάρκεια ενός αιώνα, από τα μέσα του δέκατου ένατου έως τα μέσα του εικοστού αιώνα. Η έρευνά του θα πρέπει να διήρκεσε δεκαπέντε χρόνια, ή και παραπάνω, αν υπολογίσουμε ότι ο πρώτος τόμος του έργου του κυκλοφόρησε το 1995 και πρόσφατα, το 2010, οι δύο τελευταίοι του, δυστυχώς όμως, μετά τον θάνατό του, που συνέβη τον Μάιο του 2009. Το έργο του ολοκληρώθηκε με έξι τόμους, και μια ακόμα συμπληρωματική έκδοση στον πρώτο του τόμο. Το 1997 βραβεύτηκε με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
Οι δύο τελευταίοι τόμοι, που μόλις κυκλοφόρησαν, περιλαμβάνουν εργοβιογραφικά σημειώματα ηθοποιών που γεννήθηκαν από το 1941 έως το 1950. Όπως αναφέρουν οι Κώστας Γεωργουσόπουλος και Βασίλης Παπαβασιλείου, στα προλογικά τους σημειώματα, οι ηθοποιοί αυτοί είναι οι πρώτοι που διαθέτουν «επιστημονική μόρφωση ηθοποιού» (με την έννοια ότι διδάχτηκαν συστηματικά ιστορία θεάτρου, δραματολογία, χορό, γυμναστική, ορθοφωνία, αυτοσχεδιασμό) και δεν είναι αυτοδίδακτοι όπως η πλειονότητα όσων γεννήθηκαν πριν το 1940. Όταν μπαίνουν στο επάγγελμα αρχίζει να δημιουργείται το ελληνικό Χόλυγουντ, όπως ονομάστηκαν οι εταιρείες παραγωγής της πλατείας Κάνιγγος, και η συνέχεια της καριέρας τους συναντά την τηλεόραση, από τα πρώτα της βήματα έως την πλήρη επικράτησή της. Από τους πιο αναγνωρίσιμους ηθοποιούς των οποίων η εργοβιογραφία στοιχειοθετείται στους τόμους αυτούς, αναφέρουμε ενδεικτικά την Ελένη Μαβίλη, την Βέρα Κρούσκα, τον Νίκο Γαλανό, τον Λευτέρη Βογιατζή, την Νόρα Βαλσάμη, τον Χρήστο Βαλαβανίδη, την Άννα Βαγενά, την Μπέτυ Αρβανίτη, την Μίνα Αδαμάκη, την Νένα Μεντή, τον Σοφοκλή Πέππα, τη Ρούλα Πατεράκη, την Μαίρη Ιγγλέση κ.ά. Στα σημειώματα αναφέρονται οι σπουδές των ηθοποιών, η πρώτη τους εμφάνιση, οι συμμετοχές τους σε θεατρικά σχήματα, στο σινεμά και στην τηλεόραση, καθώς και άλλες δραστηριότητες τις οποίες ανέπτυξαν, και αφορούν συνήθως μεταφράσεις έργων, αλλά και συγγραφή διηγημάτων ή άλλων λογοτεχνικών ειδών, καθώς και επιχειρηματικές δραστηριότητες συναφείς με τον χώρο που υπηρέτησαν.
Το έργο αυτό, ο ίδιος ο Έξαρχος στο σημείωμά του το χαρακτηρίζει, πολύ εύστοχα, ως «ιστορική μελέτη με την μορφή επιστημονικού λεξικού» που δεν είναι «δημοσιογραφική εργασία προσωπικών συνεντεύξεων». Φαίνεται όμως ότι θα πρέπει να κατέφυγε και σε προφορικές πηγές, αν κρίνουμε από τα όσα αναφέρει στο ίδιο σημείωμα, ότι δηλαδή «ευτυχώς, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις (…) δεν υπήρξαν στη μεγάλη τους πλειονότητα αρνητικές οι συναδέλφισσες, για την αποκάλυψη της ηλικίας τους». Ενώ, σε άλλο σημείο αναφέρει «προβλήματα επικοινωνίας, ακόμα και τηλεφωνικής με αρκετούς που δραστηριοποιούνται στο χώρο του θεάτρου».
To έργο του Έξαρχου είναι άξιο διπλού θαυμασμού, αν αναλογιστεί κανείς την ελληνική παθογένεια που συνοδεύει την έρευνα τέτοιων θεμάτων, η οποία προϋποθέτει τη χρήση αρχείων και προσωπικών συνεντεύξεων. Οι αρμόδιοι θεσμοί δεν φροντίζουν ουσιαστικά τα αρχεία τους, συχνά δε, φέρνουν και εμπόδια στις έρευνες, ενώ οι παράγοντες που έζησαν κάποια σημαντικά γεγονότα από κοντά δεν έχουν πάντα διάθεση να μοιραστούν τη γνώση τους. Άνθρωποι με το μεράκι του Έξαρχου συμβάλλουν επί της ουσίας στον εμπλουτισμό του αρχειακού υλικού, του τόσο πολύτιμου για τη μελέτη της πολιτιστικής μας ιστορίας, καλύπτοντας αυτό το θεσμικό κενό.
Το επιστημονικό αυτό λεξικό των ηθοποιών από τον Θεόδωρο Έξαρχο είναι ένα ανεκτίμητης αξίας εργαλείο για όσους ασχολούνται με τις βιογραφίες ηθοποιών. Αυτά τα σημειώματα μπορούν να αποτελέσουν το σκελετό της βιογραφίας τους και να διαφωτίσουν σχετικά με τα πρόσωπα με τα οποία συνεργάστηκαν, τα οποία με τη σειρά τους, αν βρίσκονται εν ζωή, μπορούν να καταθέσουν τις πολύτιμες μαρτυρίες τους. Οι δύο τελευταίοι τόμοι του έργου, εξάλλου, που περιλαμβάνουν κατά κύριο λόγο ηθοποιούς που βρίσκονται εν ζωή, έχουν μία επιπλέον χρησιμότητα και για τις εταιρείες παραγωγής ταινιών και σήριαλ. Οι υπεύθυνοι του κάστινγκ μπορούν να ξαναθυμηθούν ηθοποιούς που έχουν ξεχαστεί και να ανανεώσουν τα πρόσωπα που εμφανίζονται στην μεγάλη και τη μικρή οθόνη...
Τα εργοβιογραφικά σημειώματα των δύο ανά χείρας τόμων είναι ενημερωμένα μέχρι τις πιο πρόσφατες συνεργασίες των ηθοποιών, ακόμα και όσες πραγματοποιήθηκαν και μέσα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000. Σε ορισμένα σημειώματα όμως, λείπει η ημερομηνία γέννησης, οι ρόλοι που έπαιξαν σε θεατρικές παραστάσεις, ιδίως στις επιθεωρήσεις, καθώς το θεατρικό μουσείο τα προηγούμενα χρόνια προτίμησε το ευρωπαϊκό ρεπερτόριο και δεν έδωσε την απαιτούμενη προσοχή στην εγχώρια επιθεώρηση, η οποία αποτύπωνε τόσο εύγλωττα τον σφυγμό της ελληνικής κοινωνίας για δεκαετίες. Τέλος, δεν υπάρχουν σε όλους τους ηθοποιούς οι φωτογραφίες τους. Οι ελλείψεις αυτές βέβαια, ξεπερνούν την ευθύνη του συντάκτη του έργου αυτού και αφορούν τις αρχειακές-μουσειακές προϋποθέσεις ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Η Βιβή Ζωγράφου-Πόνσε είναι δημοσιογράφος