Καλλιτέχνες, παιδιά των καιρών τους

Σκέψεις για μια ριζοσπαστική γλώσσα επικοινωνίας και κριτικής, με αφορμή την έκθεση «exit» της ομάδας «άντερ κονστράκτιον»

ΤΗΣ ΛΗΔΑΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, στην πλατεία Κολωνακίου, παρουσιάστηκε, μετά τις ευρωεκλογές του Ιουνίου και μέχρι πριν από λίγες μέρες, η έκθεση «Exit». Ένα «τοπίο» που είχε συντεθεί αποκλειστικά με τα τυπικά γραφεία μιας ελληνικής δημόσιας υπηρεσίας. Λιγότερο ή περισσότερο φθαρμένα κι αραχνιασμένα, έφεραν έντονα τα σημάδια του σταματημένου χρόνου και της διαρκούς εγκατάλειψης. Δημιουργούσαν έμμεσες συνάφειες με τα ready mades του Μαρσέλ Ντυσάν και με τη φράση του «αμύνθηκα στο να κάνω μια φόρμα ή ένα χρώμα και να το επαναλάβω ως συνήθεια». Μας παρέπεμπαν και στα στοιβαγμένα, και, αν θυμάμαι καλά, γεμισμένα με κάρβουνα ή με όσπρια, τσουβάλια του Γιάννη Κουνέλη. Κυρίως, όμως, ανακαλούσαν στη μνήμη οικείες και βιωματικές εικόνες από την καθημερινή επαφή τού νεοέλληνα, με αυτό που αποκαλεί και συναισθάνεται ως «Το δημόσιο». 

Ήταν τοποθετημένα σε μικρή απόσταση το ένα δίπλα στο άλλο, ρυθμικά. Ο θεατής, στην προσπάθειά του να τα περιδιαβάσει, ερχόταν συχνά σε αντιπαράθεση με την ισχύ του ακίνητου και αμετακίνητου όγκου τους. Παρά την αστάθεια που τους προσέδιδε η φανερή ερείπωσή τους - που στην καλύτερη περίπτωση τον εμπόδιζε να προχωρήσει. Στην χειρότερη περίπτωση, τον εγκλώβιζε ασφυκτικά ανάμεσά τους, μεταμορφώνοντάς τον, άθελά του, σε έναν νέο Γιόζεφ Κ., έναν νέο ήρωα της Δίκης του Φραντς Κάφκα. 

Με το τυποποιημένο σήμα «Exit» να προβάλλεται, ως ένας φωτισμένος, ειρωνικός υπαινιγμός, στον απέναντι από τα παρατεταγμένα γραφεία τοίχο. Και ως ένας καθρέφτης της αδράνειάς του. Να τον αποπροσανατολίζει στιγμιαία, όπως οι λανθασμένα τοποθετημένες πινακίδες στην εθνική οδό αλλά και όπως ένα διαφημιστικό υποκατάστατο του πραγματικού. Και να τον ωθεί, μέσα από τη συνειδητοποίηση του αδιεξόδου του, στην αναζήτηση της αληθινής διεξόδου, ανάμεσα από τα γραφεία-σύμβολα του καταναγκασμού της επανάληψης και τού περιορισμού της ελευθερίας των κινήσεών του. 

Η έκθεση «Εxit» είναι το δημιούργημα του συλλογικού εγχειρήματος «άντερ κονστράκτιον», στα ελληνικά μεταφρασμένο «υπό κατασκευήν». Η ομάδα περιλαμβάνει στους κόλπους της όχι μόνον εικαστικούς καλλιτέχνες αλλά κι έναν πολιτικό επιστήμονα, έναν αρχιτέκτονα κι έναν ιστορικό τής τέχνης. Αποτελείται από τους Γιώργο Γιαννακόπουλο, Ιάσωνα Κοντοβράκη, Ξανθή Κωστορρίζου, Αλέξανδρο Λάιο, Σπύρο Νάκα, Νίκο Παπαδόπουλο, Χρυσάνθη Παπαξένου, Χριστίνα Σγουρομύτη, Γεωργία Τουρμούζη, Πάνο Φαμέλη, Μάρω Φασουλή, Κώστα Χριστόπουλο. Διαδηλώνει, μέσω της ονομασίας και της σύνθεσής της, κατ’ αρχήν, αλλά και κυρίως μέσω της πρακτικής της, την πρόθεσή της να ανατρέψει τις συνήθεις και καθιερωμένες προσλήψεις και αντιλήψεις τού είναι και τού γίγνεσθαι, στο φαντασιακό και στο πραγματικό. 

Πιστεύω, ότι δεν την ενδιαφέρει η απλή μεταφορά του εικαστικού πεδίου στο πολιτικό και στο κοινωνικό. Ούτε η απλή καταγγελία των τεκταινόμενων. Αλλά το άνοιγμα της τέχνης και του πολιτισμού στον κόσμο και, τανάπαλιν, το άνοιγμα του κόσμου στην τέχνη και στον πολιτισμό - του κόσμου των ιδεών, των επιστημών, αλλά και της πρακτικής, κοινής ζωής.

Μας προτρέπει, με αυτή, την τελευταία της εγκατάσταση, ενός κατεξοχήν συμβόλου του δημοσίου μέσα στον ιδιωτικό χώρο μιας γνωστής και καταξιωμένης γκαλερί στο Κολωνάκι, να υπερβούμε τα στερεότυπα στεγανά που αδρανοποιούν τη σκέψη, νεκρώνουν τις αισθήσεις και μας μεταλλάσουν σε παθητικούς καταναλωτές προϊόντων και αξιών ή και σε φανατικούς αναχωρητές. Να αντιμετωπίσουμε το επαναλαμβανόμενο «μοντέλο» της καθημερινότητάς μας, όχι μέσα από την εύκολη απόρριψή του ή την εύκολη καταστροφή των σημείων και των σημαινόντων που το συγκροτούν, αλλά μέσα από τη συνειδητοποίηση και την εξουδετέρωση της αναπαραγωγιμότητάς του και των μηχανισμών του. 

Το εγχείρημα της ομάδας «άντερ κονστράκτιον» συμβαίνει σε μια περίοδο δύσκολη όπου, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, ο εναπομένων δημόσιος χώρος και ο κοινωνικός ιστός καταστρέφεται συστηματικά και απροκάλυπτα, η ριζοσπαστική αριστερά βρίσκεται σε κρίση και οι πολίτες αναζητούν απεγνωσμένα μια νέα ταυτότητα στο νέο περιβάλλον, που διαμορφώνεται ερήμην τους αλλά και με δική τους υπαιτιότητα. Ήδη, έχουν δημιουργήσει μια συλλογικότητα. Αυτή τη συλλογικότητα, που κάποιοι προσπαθούν, εδώ και δυο δεκαετίες τουλάχιστον, να μας πείσουν ότι δεν είναι εφικτή.

«Για να είναι κάποιος σύγχρονος έχει ανάγκη το παρελθόν και το μέλλον», γράφει ο Γάλλος ανθρωπολόγος Marc Auge στο έργο του Πού χάθηκε το μέλλον; (εκδόσεις Πολύτροπον 2008, σελ. 53). «Τούτο σημαίνει», συνεχίζει, «ότι η τέχνη εκτιμάται ως προς τη δυνατότητά της να εδραιώσει σχέσεις, δηλαδή ως προς αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε συμβολική ικανότητα. Χωρίς ακροατές, χωρίς κοινό, η τέχνη είναι δείγμα της απόλυτης μοναξιάς. Οφείλει να είναι κοινωνική». 

Η ομάδα «άντερ κονστράκτιον» προβάλλει την τέχνη και τον πολιτισμό ως ένα δημόσιο και κοινό αγαθό. Ικανό να ανατρέψει τις συμβάσεις που καθορίζουν τη ζωή μας. Να διαρρήξει τα γρανάζια των μηχανισμών που την κινούν. Κι έτσι, να δημιουργήσει εκείνους τους δίαυλους επικοινωνίας που θα ενεργοποιήσουν τον θεατή, να προωθήσει τον ανοιχτό διάλογο. Το εγχείρημα της ομάδας θα μπορούσε να είναι ένα από τα πρότυπα πάνω στη βάση των οποίων θα χτιζόταν ένα νέο συλλογικό υποκείμενο της νεοελληνικής κοινωνίας.