Η "Ολοκληρωτική Δημοκρατία"

Στους δρόμους της θεωρίας

Του Στέφανου ΡΟΖΑΝΗ

Ας μου επιτραπεί να θέσω ως προϋπόθεση ενός αναστοχασμού για την παρούσα κατάσταση της δημοκρατίας τη διατύπωση του Michael Samard: "Μέσα σε ένα παγκόσμιο πολιτικό κλίμα το οποίο είναι ρευστό, αβέβαιο και σε πολλές περιπτώσεις επικίνδυνο, ορισμένοι αμφισβητούν κατά πόσον ο όρος δημοκρατία είναι επιθυμητός στις πράξεις τους, αν όχι στα λόγια τους" (1). Η διαμφισβήτηση προκαλείται ασφαλώς όχι μόνο σχετικά με το παρόν της δημοκρατίας, αλλά επίσης, και αυτό είναι το πλέον σημαντικό για όσα πρόκειται να εκτεθούν κατωτέρω, και για τις νεωτερικές καταγωγικές περιοχές, εντός των οποίων ο όρος δημοκρατία αναδύθηκε ως ρητορικός τροπισμός μιας ορισμένης οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής σφαίρας. Πολλοί σύγχρονοι κοινωνικοί στοχαστές, αναγνωρίζοντας την κρίση της δημοκρατίας, τουλάχιστον μέσα στη ρευστότητα ενός κόσμου που προκρίνει τη μετανεωτερικότητα ως ορατή κατάσταση μέσα στις αντιθέσεις πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε η νεωτερικότητα, εκφράζουν την αντίληψη ότι η κρίση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η δημοκρατία δεν είναι αρκετά δημοκρατική και, όπως ο Anthony Giddens, ότι το κρίσιμο ζήτημα είναι "αν είναι ανάγκη να προσαρμόσουμε τα πολιτεύματά μας στις νέες συνθήκες της πλανητικής εποχής, καθώς και αν η νομιμοποίηση της εξουσίας, συμπεριλαμβανομένης και της κρατικής, θα πρέπει να ανανεώνεται σε διαρκή και ενεργό βάση" (2).
Κάτω από τις συνθήκες αυτές, ο όρος δημοκρατία καθίσταται ένας "θερμός όρος" και ίσως για τον σύγχρονο άνθρωπο δεν παύει να είναι ένα κοίτασμα, οσοδήποτε ισχυρό, αλλά πάντως ένα κοίτασμα του παρελθόντος, το οποίο πιθανόν και να στερείται ουσίας. Κατά συνέπεια, θα πρέπει, ακολουθώντας το υπόδειγμα του D. Beetham, να αναζητήσουμε εκ νέου "τον πυρήνα των ιδεών ή των αρχών που είναι ενθηκευμένες στην ιστορία και σύλληψη της δημοκρατίας ως διακυβέρνησης εκ μέρους του λαού" (3). Ισότητα, κυριαρχία / έλεγχος και συμπερίληψη όλων των πολιτών: οι αρχές αυτές μπορούν να θεωρηθούν ως πυρηνικές∙ το πρόβλημα, ωστόσο, είναι περισσότερο σύμπλοκο απ' όσο εμφανίζεται θεωρητικά, και πάντως απ' όσο ο Beetham θέλει να το εμφανίσει.
Στόχος της παρούσης συμβολής είναι να εκτεθεί μια άποψη περί δημοκρατίας, την οποία ο γράφων θεωρεί αρκετά ριζοσπαστική, χωρίς βέβαια να μπορεί να υποστηριχθεί ότι συγκροτεί μια συνολική αντίληψη η οποία αναιρεί τις αντιφάσεις του "θερμού όρου" ή παρέχει μια πλήρη βεβαιότητα για την επίλυση των προβλημάτων και των αντινομιών της παρούσης ή μελλοντικής κατάστασης της δημοκρατίας. Την άποψη αυτή έχει επεξεργασθεί διεξοδικά και, κατά τη γνώμη μου, πειστικά ο J.L. Talmon, στο έργο του The Origins of Totalitarian Democracy (4) και αφορά κυρίως τη νεωτερική καταγωγική περιοχή της δημοκρατίας, οπότε πολλές από τις αντινομίες της σύγχρονης δημοκρατίας και της κρίσης που τη μαστίζει πιθανώς να μπορεί να ειδωθούν κάτω από μια διαφορετική δημοκρατία ως ακολούθως: "Η σύγχρονη ολοκληρωτική δημοκρατία είναι μια δικτατορία η οποία βασίζεται στον λαϊκό ενθουσιασμό και μ' αυτόν τον τρόπο είναι εντελώς διαφορετική από την απόλυτη ισχύ που ασκείται από την ελέω θεού βασιλεία ή από τον σφετερισμό της τυραννίας. Στον βαθμό που είναι μια δικτατορία βασισμένη στην ιδεολογία και στον ενθουσιασμό των μαζών, είναι το αποτέλεσμα [...] της σύνθεσης μεταξύ της ιδέας της φυσικής τάξης του δέκατου όγδοου αιώνα και της ρουσωικής ιδέας της λαϊκής εκπλήρωσης και αυτοέκφρασης. Μέσω αυτής της σύνθεσης, ο εξορθολογισμός μετατράπηκε σε μια φλογερή πίστη. Η "γενική βούληση" του Rousseau, μια αμφίλογη έννοια, που κάποιες φορές κατανοήθηκε ως ένα έγκυρο a priori, και κάποιες άλλες φορές ως εμμενής στη βούληση του ανθρώπου αποκλειστική και συνεπαγόμενη ομοψυχία, έγινε η κατευθύνουσα δύναμη της ολοκληρωτικής δημοκρατίας, καθώς και η πηγή όλων των αντιθέσεων και αντινομιών της".
Δεν είναι διόλου δύσκολο να αναγνωρίσουμε στη σύνθεση την οποία προτείνει ο Talmon τις πυρηνικές αρχές που οδήγησαν και οδηγούν τα νεωτερικά δημοκρατικά μορφώματα. Και δεν είναι επίσης δύσκολο να κατανοήσουμε το έγκυρο a priori της ρουσωικής Volonte Generale, όχι μόνον ως κατευθύνουσας δύναμης, αλλά και ως vis forman di κάθε επιχειρήματος, όπως και του συνδυασμού επιχειρημάτων, που στηρίζουν τον ισχυρισμό της ισότητας, της κυριαρχίας, του ελέγχου, της συμπερίληψης όλων των πολιτών και της διακυβέρνησης εκ μέρους του λαού, ήτοι τον ισχυρισμό της δημοκρατίας. Στην περίπτωση αυτή, είναι φανερό ότι "όταν ένα πολίτευμα εξ ορισμού θεωρείται ότι πραγματοποιεί τα δικαιώματα και τις ελευθερίες, ο πολίτης στερείται κάθε δικαιώματος να δυσανασχετεί ότι του στερούν τα δικαιώματά του και τις ελευθερίες τους". Περάν της Δεξιάς και της Αριστεράς, για να χρησιμοποιήσω των τίτλο του γνωστού έργου του Giddens, "αν τα συμφέροντα μιας ομάδας μέσα στην κοινωνία εξαλείφονται και αντικαθίστανται από το γενικό συμφέρον, το οποίο προκύπτει από την ανθρώπινη φύση, κοινό σε ίσο βαθμό για τον καθένα, τότε το γενικό συμφέρον δεν είναι τίποτε άλλο παρά το ατομικό συμφέρον κάποιου εν τη ευρεία εννοία".
Χρησιμοποίησα τη διατύπωση "πέραν της Δεξιάς και της Αριστεράς" δεδομένου ότι, κατά την αντίληψη του Talmon, οι δομές της ολοκληρωτικής δημοκρατίας μπορεί να διαπιστωθούν τόσο μέσα στην Αριστερή προθετικότητα όσο και μέσα στη Δεξιά, φυσικά κάτω από διαφορετικούς όρους και προϋποθέσεις: "Ενώ η αφετηρία του ολοκληρωτισμού της Αριστεράς", γράφει ο Talmon, "υπήρξε και τελικά εξακολουθεί να είναι ο άνθρωπος, η έλλογη κατάστασή του και η σωτηρία του, για τις Δεξιές ολοκληρωτικές σχολές η αφετηρία υπήρξε η συλλογική οντότητα, το Κράτος, το έθνος ή η φυλή. Η πρώτη τάση παραμένει ουσιωδώς ατομοκεντρική, ατομικιστική και ορθολογιστική, ακόμη και όταν υψώνει την κοινωνική τάξη ή το κόμμα στο επίπεδο του απόλυτου σκοπού [...]. Ο ολοκληρωτισμός της Δεξιάς λειτουργεί αποκλειστικά με ιστορικές, φυλετικές και οργανικές οντότητες, έννοιες οι οποίες είναι εξ ολοκλήρου ξένες προς τον ατομοκεντρισμό και τον ορθολογισμό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες της Αριστεράς πάντοτε τείνουν να παίρνουν τον χαρακτήρα ενός καθολικού δόγματος, μια τάση η οποία απουσιάζει εξ ολοκλήρου από τον ολοκληρωτισμό της Δεξιάς. Διότι ο Λόγος είναι μια ενοποιούσα δύναμη, που προϋποθέτει ότι η ανθρωπότητα είναι το σύνολο των έλλογων ατομικών όντων".
Ωστόσο, σε οποιαδήποτε περίπτωση έχω την αντίληψη ότι το πρόβλημα της ολοκληρωτικής δημοκρατίας, και αυτό υποδεικνύεται άλλωστε από τον ίδιο τον Talmon, εδράζεται στα θεμέλια της ρουσωικής Volonte Generale. Όπως έχει ορθά παρατηρηθεί, "η επιστημολογική άποψη περί δημοκρατίας βεβαιώνει την ύπαρξη μιας γενικής βούλησης και προϋποθέτει ότι οι δημοκρατικές διαδικασίες μπορούν να την υλοποιήσουν - δηλαδή, ισχυρίζεται ότι μια ορθή και έγκυρη απάντηση μπορεί να δοθεί σε προβλήματα που αφορούν την πολιτική κοινότητα" (5). Παρά ταύτα, η διαφάνεια φαίνεται να μην είναι με το μέρος της ρουσωικής γενικής βούλησης, άρα με το μέρος του δημοκρατικού επιχειρήματος. Όπως σημειώνει ο Talmon, "στην περίπτωση του Rousseau, η κυριαρχία μπορεί να απαιτεί από τους πολίτες την πλήρη αποξένωσή τους από όλα τα δικαιώματα, τα αγαθά, τις εξουσίες, το πρόσωπο και τη ζωή τους, και εν τούτοις να ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει πραγματική παραίτηση".
Βέβαια, μπορεί να προβληθεί η ένσταση ότι με τον τρόπο που ο Rousseau χρησιμοποιεί τον όρο δημοκρατία προκαλείται σύγχυση και ότι θα ήταν περισσότερο ακριβές να θεωρήσουμε τον Rousseau ως "ρεπουμπλικάνο" ή πρόμαχο της "λαϊκής κυριαρχίας", οπότε το δημοκρατικό επιχείρημα δεν μπορεί να βασισθεί αποκλειστικά στην ιδέα της γενικής βούλησης, μολονότι την εμπεριέχει (6).
Επ’ αυτού θα επανέλθω.

(1) Michael Saward, The Terms of Democracy, Polity Press, Καίμπριτζ 1998, σ. 7
(2) Antony Giddens, Ο Τρίτος Δρόμος, μτφρ. Ανδρέας Τάκης, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1998, σ. 104.
(3) Παρατίθεται από τον Saward, ό.π., σ. 8
(4) J.L. Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy, Penquin Books, Νέα Υόρκη 1952.
(5) Βλ. Antony Giddens, Πέραν της Αριστεράς και της Δεξιάς, μτφρ. Στέφανος Ροζάνης, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 1999, σ. 181.
(6) Βλ. Maurice Cranston, πρόλογος στο Jean-Jacques Rousseau, The Social Contract, μτφρ. Maurice Cranston, Penquin Books, Νέα Υόρκη 1971, σ. 31.