O άνθρωπος χωρίς ασυνείδητο

Της Βέρας Παύλου*

 

MASSIMO RECALCATI, Εγκώμιον ασυνειδήτου. Δώδεκα επιχειρήματα προς υπεράσπιση της ψυχανάλυσης, μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδόσεις Επέκεινα, σελ. 180

 
Δεν παύει να μας εκπλήσσει ο ιταλός ψυχαναλυτής Μάσιμο Ρεκαλκάτι. Όπως δεν παύει να μας εκπλήσσει το ασυνείδητο (Ça ne cesse pas de parler). Εκεί που αναρωτιόμαστε τι άλλο έχει να γράψει, ένα καινούργιο πεδίο ανοίγεται.
Στο κομψό βιβλίο των εκδόσεων Επέκεινα, σε ποιητική μετάφραση του Χρήστου Πονηρού, συγκεντρώνονται δώδεκα επιχειρήματα ανάδειξης των κομβικών στοιχείων μιας ψυχανάλυσης. Με τρόπο απλό, αλλά διόλου απλοϊκό, καθώς η θεωρία είναι περασμένη μέσα από την προσωπική και μακρά κλινική εμπειρία, αναδεικνύεται η μοναδικότητα, η ιδιαιτερότητα, όχι οποιασδήποτε αλλά της λακανικής ψυχανάλυσης ως «κριτικής κοινωνικής θεωρίας». Τι σηματοδοτεί αυτό; Ότι η λακανική ανάλυση, ως σχέση με τον Άλλο, δεν είναι μια ατομική θεωρία αλλά βρίσκεται στο επίκεντρο του κοινωνικού δεσμού, δίνοντας εξήγηση σε πολλαπλά παράδοξα που μας συγκλονίζουν.
Οι σύγχρονες κοινωνίες τείνουν να απαλείψουν το ασυνείδητο, στο όνομα ενός Εγώ που μάχεται να πετύχει, να απολαύσει, να αποκτήσει. Ο Freud επινόησε -και όχι ανακάλυψε- τον βασικό ανθρώπινο διχασμό, ανάμεσα σε συνείδηση και ασυνείδητο. Σωστά ο Ρεκαλκάτι επισημαίνει την επινόηση, καθώς η λέξη decouvrir για την γαλλίδα ψυχαναλύτρια Michelle Montrelay έχει διττό χαρακτήρα. Εκεί που ανακαλύπτω κάτι, ταυτόχρονα το επινοώ, παράγω κάτι καινούργιο, καθώς ίχνη που έχουν δυνητικότητα αποκτούν νέο νόημα, εντός του πεδίου της μεταβίβασης αναλυόμενου-αναλυτή. Κατά τον Ρεκαλκάτι, ο σύγχρονος πολιτισμός πάσχει από την εξορία του ασυνειδήτου. Αυτό που αρρωσταίνει, καταθλίβει, σκοτώνει, είναι η ενίσχυση του εγώ, η άκαμπτη “αγκυροβόληση” στην ταυτότητα, η υπερβολή της άμυνας. Να όμως που «παρελαύνει μπροστά μας η ανυπότακτη νυφίτσα του lapsus σε ετοιμότητα να συγκλονίσει και να ταράξει το λόγο του εγώ». Απέναντι στη λογική του κοινωνικά επιβεβλημένου, υπάρχει η λογική του ασυνειδήτου. Με την ανάδυσή του, κόντρα στους καθολικούς νόμους της ανατομίας, στην απρόσωπη στατιστική της μάζας, στην ομογενοποίηση στην οποία καλούν οι σύγχρονες σειρήνες με υπερεγωτικές επιταγές, δίνει στον άνθρωπο τον μοναδικό, μη αριθμήσιμο χαρακτήρα της υποκειμενικής επιθυμίας που ανοίγει διαρκώς δρόμους.

Η επιθυμία αυτή καθόλου δεν έχει σχέση με το άτομο, που διαρκώς επαναφέρει η νεοφιλελεύθερη λογική. Καθώς το υποκείμενο “βυθίζεται” στον τόπο του άλλου, η επιθυμία έχει να κάνει με σημαίνοντα διαγενεαλογικά, κοινωνικά, που ανοίγουν το υποκείμενο στην κοινότητα και φέρουν στην επιφάνεια την υπεράσπιση της ηθικής της ευθύνης. Εδώ υπάρχει ένα πολύ κεντρικό επιχείρημα. Η ψυχανάλυση, φέροντας στο φως άρρητα στοιχεία και τον τρόπο με τον οποίο κάποιος «απολαμβάνει» και επαναλαμβάνει, καθιστά το ίδιο το υποκείμενο υπεύθυνο απέναντι στις ασυνείδητες επιλογές του. Να παραιτηθεί από μια ζωή στην υπηρεσία των αιτημάτων του Άλλου, ακολουθώντας την επιθυμία που το συνδέει με την ιστορία του, με όλα τα προσκόμματα που έχει φέρει στο φως για τον εαυτό του. Στην προβλητική παρανοϊκότητα της ηθικιστικής στροφής της εποχής μας, όπου η απόδοση ευθυνών γίνεται μονίμως προς τα έξω, προς στον άλλο, κάτι που βλέπουμε διαρκώς στις σχέσεις, στην εργασία, στην πολιτική, στο κράτος, ο Ρεκαλκάτι αναδεικνύει την ηθική της προσωπικής ευθύνης, της «εσωτερικής δημοκρατίας». Πρόκειται για μια κίνηση αρχικά ενδοβολής και όχι προβολής. Ο Λακάν χρησιμοποιεί τον νεολογισμό ex-timité, από τη λέξη intimιté (εσωτερικότητα), και το εξ-ίσταμαι. Διπλή κίνηση. Με την αναγνώριση της υποκειμενικής ευθύνης, «τολμώντας να αγγίξουμε τα πιο τραχιά μέρη του εαυτού μας», μπορούμε να κάνουμε επιλογές, να δούμε πιο καθαρά τη σχέση μας με τον άλλο, καθώς και την πράξη του, ώστε να παρέμβουμε.
Πρόκειται για ελευθερία αλλά όχι για ελευθεριότητα. Η ψυχανάλυση δεν στοχεύει ούτε στην ευτυχία ούτε στην «ατομική απελευθέρωση» που συνδέεται με την έννοια της ελεύθερης βούλησης, απότοκο του Καρτεσιανού cogito όπου το είναι γίνεται διάφανο με τη σκέψη. Το Εγώ δεν είναι κύριος στον οίκο του.Υπάρχω εκεί όπου δεν σκέπτομαι. Με την κοπιώδη εργασία της ανάλυσης αναδύεται το μοναδικό, το ασυνεχές, το απρόβλεπτο και με το όριο του ευνουχισμού, απέναντι σε ένα Πραγματικό που μας κατατρέχει εν αγνοία μας, «παίζεται η παρτίδα της επιθυμίας». Η απώλεια και η έλλειψη είναι μέρος της παρτίδας. Το Πραγματικό (Réel) μας ξυπνά από τον ύπνο της πραγματικότητας. Ρίχνει την κοινωνική μάσκα. Αντί να μιλά για προσαρμογή στην πραγματικότητα που επιχειρούν συμπεριφορικές και γνωσιακές ψυχολογικές θεραπείες καταλαμβάνοντας τεράστιο χώρο σήμερα στην υπηρεσία ενός «ηδονιστικού υγειινισμού», ο Ρεκαλκάτι αναδεικνύει την αλήθεια του Πραγματικού, της ενόρμησης του θανάτου, εκείνου για το οποίο δεν θέλαμε να ξέρουμε τίποτα, όσον αφορά την ιστορία μας.
Η μη προσαρμοστικότητα, η δομική σύγκρουση επιθυμίας-πολιτισμού βρίσκονται στο επίκεντρο. Το υποκείμενο παράγει και ξαναγράφει την ιστορία του, ώστε να αποκτήσει μια νέα σχέση με την ασυνείδητη επιθυμία του. Η μεταμόρφωση περνά μέσα από την καταστροφή της σχέσης με τον άλλο όπως υπήρξε, για να δώσει χώρο στο κενό και να δομηθεί κάτι νέο. Δεν κυριαρχεί η ευτυχιοκρατία: «να βιώνουμε τη μανιώδη ταχύτητα, να εξυμνούμε την καταναγκαστική κατανάλωση, να επιδιώκουμε σε σημείο που να χανόμαστε την πιο διεγερτική αίσθηση». Από την άλλη, δεν αφηνόμαστε στην απόσυρση, στην παραίτηση.
Μέσα από την περιήγηση στα κομβικά στοιχεία της ανάδυσης του υποκειμένου του ασυνειδήτου, ο Ρεκαλκάτι μας καλεί να περάσουμε από την ανεπιθύμητη αφοσίωση στην καταστροφική απόλαυση, στη ριψοκίνδυνη αφοσίωση στην επιθυμία μας.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Itsmi (Αλέξανδρος Νικολάου), The entombment of Christ, 2020, λάδι σε καμβά, 140 x 90 εκ.