Η επιστήμη ως πνευματική, ηθική και πολιτική αγωγή

Roy Lichtenstein, Brushstroke, 1965, 58,4 x 73,6 εκ, συλλογή Φωκίωνα Ποταμιάνου 

Του Χρήστου Λάσκου*

 

JIM AL-KHALILI, Σκέψου σαν επιστήμονας, μετάφραση: Σταύρος Πανέλης, εκδόσεις Τραυλός 2023, σελ. 246

 

Η αμφιβολία δεν είναι μια ευχάριστη κατάσταση, αλλά η βεβαιότητα είναι παράλογη

Βολτέρος

Σύμφωνα με τον Τζιμ αλ-Χαλίλι, κορυφαίο φυσικό της εποχής μας, η επιστήμη, πάνω από όλα είναι άσκηση στην αμφιβολία - De omnibus dubitandum (για τα πάντα να αμφιβάλλεις) , που έλεγε κι ο Μαρξ, ακολουθώντας τον Κίρκεγκωρ. Σε αυτό, άλλωστε, συγκεφαλαιώνεται η επιστημονική μέθοδος. Η αβεβαιότητα είναι που συντηρεί την απορία, άρα διαμορφώνει το βασικό κίνητρο για τη συνέχιση της έρευνας. Η αβεβαιότητα δεν συνιστά άγνοια. Αλλά εμπεριστατωμένη γνώση, που αναγνωρίζει τα πιθανά της όρια.
Η αβεβαιότητα, επιπλέον, δεν ευνοεί επιστημολογίες ακραίου πολιτισμικού σχετικισμού. Δεν συντάσσεται με το anything goes, το «όλα παίζουν». Γιατί δεν παίζουν όλα. Το αν η Γη είναι σφαιρική ή επίπεδη δεν είναι θέμα διαπραγμάτευσης. Η υποστήριξη του δεύτερου είναι, απλώς, ανοησία. Το ίδιο ισχύει και για την άποψη του Φεγεράμπεντ, ότι η βιολογική θεωρία της εξέλιξης και η αφήγηση της Γένεσης για τη δημιουργία της ζωής αποτελούν ισοδύναμες και εναλλάξιμες εκδοχές. Έχουμε ένα απεριόριστο πλήθος τεκμηρίων για την πρώτη και την απλή διαβεβαίωση πως την αποκάλυψη την έκανε ο ίδιος ο Θεός για τη δεύτερη. Την οποία δεν ευνοούν καθόλου τα στοιχεία. Είναι ενδεικτικό, για παράδειγμα, ότι, σύμφωνα με τη Βίβλο, πρώτα φτιάχτηκαν τα χόρτα και τα δέντρα κι έπειτα τα αστέρια - οι «φωστήρες», με το λεξιλόγιο της Γραφής.
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι ένας ορισμένος σχετικισμός ή ο φιλοσοφικός σκεπτικισμός είναι πλήρως απορριπτέοι. Κάθε άλλο. Η εγρήγορση, στην οποία μας εισάγουν, είναι εξαιρετικά ωφέλιμη για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Και αντιστέκεται στην, πολύ συχνή, εμφάνιση σε ανθρώπους με εξουσία, ακόμη και ακαδημαϊκή, των χαρακτήρων της γνωστικής προκατάληψης και της ψευδαισθητικής ανωτερότητας. Είναι χαρακτηριστικό το φαινόμενο Ντάνινγκ -Κρούγκερ, από τους εξελικτικούς ψυχολόγους, που το μελέτησαν, «σύμφωνα με το οποίο άνθρωποι πραγματικά ανεπαρκείς σε έναν τομέα υπερεκτιμούν τις δικές τους ικανότητες, ενώ εκείνοι που έχουν πραγματικά μεγάλες ικανότητες υπερεκτιμούν τις ικανότητες των άλλων». Οι τελευταίοι, μάλιστα, συχνά κατατρύχονται από το «σύνδρομο του απατεώνα», αυτού που δεν αξίζει την εκτίμηση που απολαμβάνει - η ταπεινότητα ως πάθηση.
Ο Ντάνινγκ έχει εξηγήσει το σύνδρομο, που φέρει το όνομά του, ως εξής: «Αν είσαι ανίκανος, δεν μπορείς να γνωρίζεις πως είσαι ανίκανος… Οι δεξιότητες που απαιτούνται για να δώσεις μια σωστή απάντηση είναι ακριβώς αυτές που δεν διαθέτεις για να αντιληφθείς τι σημαίνει σωστή απάντηση» (σελ. 135). Ένα πολύ καλό παράδειγμα είναι άνθρωποι όπως ο Άδωνις Γεωργιάδης, ο οποίος έχει ηγηθεί οικονομικών υπουργείων χωρίς να μπορεί πει καν πώς μετριέται ο πληθωρισμός. Εδώ, ο πραγματικός «απατεώνας» κοροϊδεύει τους άλλους κοροϊδεύοντας τον εαυτό του -η πλήρης άγνοια κινδύνου, που τον χαρακτηρίζει, δεν του επιτρέπει να καταλάβει τι κάνει.
Οι απλές εξηγήσεις πολύπλοκων φαινομένων, παρόλα όσα υποστηρίζει ο αστικός μύθος, δεν είναι πάντα οι καλύτερες. Για να παραφράσουμε τον Αϊνστάιν, «πρέπει να προσπαθούμε να κάνουμε τα πράγματα όσο το δυνατόν πιο απλά, αλλά όχι πιο απλά από όσο πρέπει» (σελ. 75). Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων δεν μπορεί να κατανοήσει τα ουσιώδη της επιστήμης - αλλά και της φιλοσοφίας. Ο Αλτουσέρ επέμενε πως όλοι είμαστε φιλόσοφοι. Ο αλ -Χαλίλι ισχυρίζεται ότι όλοι είμαστε επιστήμονες.  Καλύτερα, όλοι γεννηθήκαμε επιστήμονες. Και το σύστημα κάνει ό,τι μπορεί, για να ακυρώσει αυτή μας την ποιότητα.
Ο αλ-Χαλίλι δεν γράφει, απλώς, ένα γνωσιολογικό ή επιστημολογικό δοκίμιο. Ανησυχεί πολύ για όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Ειδικά η εμπειρία της πανδημίας και τα ακραία ανορθολογικά φαινόμενα, που εκδηλώθηκαν από την απαρχή της, με σημαντικότερο την αντι-εμβολιαστική στάση μεγάλου αριθμού ανθρώπων, σχεδόν τον τρόμαξε. Η τεράστια -και διαρκώς αυξανόμενη- επίδραση απεριόριστων θεωριών συνωμοσίας έχει κάνει τα πράγματα ιδιαίτερα επικίνδυνα.
Το -εξαιρετικά μετριοπαθές, πάντως, και μετρημένο- εγκώμιο στην επιστήμη, που αποτελεί το βιβλίο, είναι, από αυτήν την άποψη, και πολιτική παρέμβαση. Είναι άμεσα συνδεδεμένο με μια αναγκαία αγωγή του πολίτη, η οποία είναι όρος αντίστασης απέναντι στον επελαύνοντα -εν πολλοίς, ακροδεξιό- ανορθολογισμό. Και με μια επιστημολογική επιλογή επιστημονικού ρεαλισμού, που στηρίζεται στην πίστη -καθόλου ακατάλληλη λέξη- ότι ο κόσμος υπάρχει αντικειμενικά. Το τελευταίο αποτελεί φιλοσοφική θέση και όχι αποδεδειγμένο πόρισμα. Η αποδοχή του, όμως, είναι, σύμφωνα με τον αλ-Χαλίλι, από πολλές απόψεις, ορθολογικά υπερασπίσιμη.
Όπως προείπα, ο σχετικισμός, ο προοπτικισμός, ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός, επιστημολογικά ρεύματα, που προκρίνουν μια ορισμένη γνωστική «καχυποψία», όχι μόνο δεν είναι συλλήβδην απορριπτέα, αλλά έχουν σημαντικές ωφέλιμες διαστάσεις. Άλλωστε, ακόμη και η «σκληρή» φυσική βασίζει την έρευνά της στην θέση ότι οι διαφορετικοί παρατηρητές «αντιλαμβάνονται τα πράγματα αλλιώς».  Αν πετάξουμε, οριζόντια, με ταχύτητα 10 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, μια πέτρα από το παράθυρο ενός οχήματος, που ταξιδεύει με ταχύτητα 30 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, από το όχημα μετράμε την ταχύτητα της πέτρας στα 10, ενώ ένας εξωτερικός παρατηρητής τη μετράει στα 10 +30, δηλαδή, 40 μέτρα ανά δευτερόλεπτο.
Αυτό, όμως, δεν σημαίνει τίποτε περισσότερο από αυτό και μόνο που «λέει». Γιατί οι φυσικοί νόμοι μένουν αναλλοίωτοι, ως προς τα συστήματα αναφοράς. Οι νόμοι του Νεύτωνα είναι οι ίδιοι για όλους τους παρατηρητές. Η «σχετικότητα», λοιπόν, δεν είναι ακριβώς σχετικότητα.
Αξίζει εδώ, νομίζω, να αναφερθούμε σε ένα διάσημο «νοητικό» πείραμα. Σκεφτείτε τον Σούπερμαν να ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός και να κρατάει μπροστά του έναν καθρέφτη. Βλέπει το πρόσωπό του στον καθρέφτη ή όχι; Αν εφαρμόζαμε τη λογική του πιο πάνω παραδείγματος, δεδομένου ότι ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός, θα «προλαβαίνει» το φως, που εκπέμπεται από το πρόσωπό του, κι, επομένως, δεν θα το βλέπει. Λογικό; Φαίνεται πως ναι, είναι λογικό. Η απάντηση, ωστόσο, είναι πως θα βλέπει το πρόσωπό του.
Που πάει να πει, δηλαδή, πως η ορθολογικότητα δεν είναι το πιο προφανές πράγμα στον κόσμο. Γι’ αυτό ο αλ-Χαλίλι επιμένει ότι, μεταξύ των άλλων, ο μαθηματικός εγγραμματισμός, η κατανόηση θεμελιωδών εννοιών, μεγεθών, ποσοτήτων, σχέσεων, μοτίβων, στατιστικών, για επίλυση προβλημάτων -όλα όσα δεν διαθέτει ο Άδωνις- είναι αναγκαία συνθήκη για την ανάπτυξη της ορθολογικότητας. Η οποία είναι αναγκαία συνθήκη για την διατήρηση της, ελλιπούς, έστω, δημοκρατίας, που διαθέτουμε.
Το βιβλίο μας ταξιδεύει σε έννοιες και γνώσεις αναγκαίες για κάθε άνθρωπο, που θεωρεί την ορθολογικότητα αρετή. Γνωστική ασυμφωνία, εσκεμμένη παραπληροφόρηση, ερμηνευτική άρνηση, εμμονή στην πίστη, κυριολεκτική άρνηση, υπονοούμενη άρνηση, προκατάληψη επιβεβαίωσης, διαψευσιμότητα, αβεβαιότητα, μετα- αλήθεια, αλήθεια, μέθοδος, το πρόβλημα της επαγωγής, το ξυράφι του Όκαμ, η πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου παρελαύνουν στις σελίδες του, κρατώντας διαρκές το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Διαβάζεται απνευστί.        
*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός