Ποιητικά Οράματα

Γιάννης Παππάς, Τήλεφος, 2018, βίντεο (φωτ.: Νίκος Παλαιολόγος)

Της Μαρίας Μοίρα

 

ΣΟΥΖΑΝΑ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ, Αρχιτεκτονική Ποιητική, Κείμενα 1959-2019. Επιμέλεια-Εισαγωγή Στέλιος Γιαμαρέλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2023, σελ. 582  

 
Η Σουζάνα Αντωνακάκη (1935-2020) υπήρξε μια εξέχουσα μορφή της αρχιτεκτονικής δημιουργίας με αξιόλογο, πρωτότυπο και πολύπλευρο μελετητικό έργο. Μαζί με τον σύντροφό της τον Δημήτρη Αντωνακάκη, ομότιμο Καθηγητή σήμερα της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, είχαν μια μακρόχρονη ενεργή παρουσία στην ελληνική και διεθνή αρχιτεκτονική σκηνή, ως ιδρυτικά μέλη του Εργαστηρίου 66. Μια κυψέλη ιδεών, ένα αρχιτεκτονικό γραφείο-σπουδαστήριο, στο οποίο μαθήτευσαν και συνέπραξαν με την νεανική τους ορμή και ζέση πλήθος νέων αρχιτεκτόνων, ώστε να παραχθεί ένα σημαντικό και πολυειδές, εμπεριστατωμένο και πολυδιάστατο αρχιτεκτονικό έργο που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ένα έργο με αναγνωρίσιμη διακριτή ταυτότητα, ιδιαίτερα προβεβλημένο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, υλοποιημένο, δημοσιευμένο και βραβευμένο σε πολλούς και σημαντικούς διαγωνισμούς.
Σημειώνω ευθύς εξαρχής την κατατοπιστική και εμπνευσμένη εισαγωγή από τον Στέλιο Γιαμαρέλο, Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στην Bartlett School of Architecture, στην οποία αναδεικνύεται η δυναμική προσωπικότητα της συγγραφέως και η καθοριστική συμβολή της στην αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη ως η θηλυκή φωνή του κριτικού τοπικισμού. Επίσης, ο ίδιος, ως επιμελητής του εκδοτικού εγχειρήματος, έφερε εις πέρας την διαχείριση του αρχείου των γραπτών κειμένων της Σουζάνας Αντωνακάκη και την συγκρότησή τους με ευαισθησία και γνώση σε οργανικές ενότητες, ώστε να κάνει ευχερή και απολαυστική την πλοήγηση του αναγνώστη στα ποιητικά οράματα, στις σκέψεις και στις ιδέες που ενέπνευσαν τη ζωή και το έργο της.
Στα τέσσερα μέρη του βιβλίου διερευνώνται οι διασυνδέσεις της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με την παράδοση και την ελληνικότητα, η σημασία του τύπου, η ερμηνεία και η ανάγνωση του τόπου και του περιβάλλοντος. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η  ζωή και η δράση του ζεύγους Αντωνακάκη μέσα από τις αισθητικές αρχές και τις κατευθυντήριες σχεδιαστικές επιλογές του Εργαστηρίου 66. Στο τρίτο μέρος εξετάζονται η κατοίκηση των πόλεων και η ποιότητα της αστικής ζωής, η αξία του χρώματος στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, το διαμέρισμα ως κύτταρο, η λειτουργική οργάνωση της πολυκατοικίας και η σημασία της συλλογικής κατοικίας. Ενώ στο τέταρτο παρουσιάζονται κριτικές στοχαστικές προσεγγίσεις για θεμελιώδη αρχιτεκτονικά, και όχι μόνον ερωτήματα, τα οποία μπόλιαζαν και ενεργοποιούσαν την σκέψη της συγγραφέως επί έξη δεκαετίες. Τέλος στο επίμετρο του βιβλίου η Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη ως συνεργάτιδα και φίλη, ξεναγεί τον αναγνώστη στο ευρύ και στοχαστικό αρχιτεκτονικό σύμπαν της Σουζάνας Αντωνακάκη με τις πρωτότυπες μαχητικές θέσεις και απόψεις, όπως το έζησε στο Εργαστήριο 66 από τα νεανικά της χρόνια. Επικοινωνεί την πίστη, στην ακρίβεια και στην αισθαντικότητα, χαρίσματα με τα οποία υπηρετούσε γενναιόδωρα ως αρχιτέκτονας τις «λέξεις» και τα «χτίσματα» σε μια αρμονική συμπόρευση με τον Δημήτρη Αντωνακάκη. Και στην δημιουργία αυτής της εικόνας αγαστής συνεργασίας, μαχητικότητας και πάθους συμβάλλει και η μαρτυρία της Ξένιας Τσιώνη συνεργάτιδας του γραφείου τα επόμενα χρόνια, που υπογράφει το δεύτερο επίμετρο .
Στα γραπτά της Σουζάνας Αντωνακάκη συμπλέκονται οι σχεδιαστικές, προγραμματικές και μεθοδολογικές αναζητήσεις με φιλοσοφικά ερωτήματα, λογοτεχνικές αφηγήσεις, ποιητικές αποκαλύψεις, αναφορές σε σημαντικά εικαστικά και μουσικά έργα και αξιομνημόνευτους δημιουργούς, αλλά και σκέψεις και ιδέες που απορρέουν από την Ιστορία και Θεωρεία της Αρχιτεκτονικής και από αυτό το πολυσυλλεκτικό υλικό αναφοράς αντλεί ερείσματα και επιχειρήματα για την ουσία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας ως πολιτισμικού αγαθού. Για τις απρόβλεπτες και ρηξικέλευθες τροχιές των διανυσματικών πορειών συνάντησης της σχεδιαστικής επινόησης με την κατασκευή και τον χειρισμό της ύλης. Για το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική σκέψη και πράξη βρίσκεται στο μεταίχμιο τέχνης και επιστήμης, αισθητικής και τεχνολογίας και επιδρά άμεσα και καταλυτικά στην ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Επανερχόμενη συνέχεια στον μείζονα ρόλο της αρχιτεκτονικής να θεραπεύει την ανθρώπινη αναγκαιότητα και να ενσαρκώνει τα οράματα της κοινωνίας, αναζητά απαντήσεις για τις πολλαπλές εκφάνσεις της κατοίκησης, για την ποιητική διάσταση του χτισμένου χώρου, για την ώσμωση του ιδιωτικού και του δημόσιου, για το ατομικό και το συλλογικό βίωμα, για τους μεταβατικούς χώρους και τα κατώφλια, για την ρευστότητα των ορίων και τις σχεδιαστικές συλλήψεις οι οποίες μεταβάλλουν την καθημερινότητα των ανθρώπων, εμπλουτίζοντας την βιωματική εμπειρία του χώρου με νέα νοήματα. Για την επαναφορά στο προσκήνιο όσων ιδεολογικών προταγμάτων έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα και υπερκερασθεί από την φαντασμαγορία της εικόνας, την ορθολογική λειτουργικότητα, την τεχνολογική αλλοτρίωση, την άκριτη αποθέωση της υψηλής τεχνολογίας, την εντατικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων και των σχέσεων παραγωγής, την εφησυχαστική προοπτική του αβαθούς και της αυτοαναφορικότητας που χαρακτηρίζει τον σχεδιασμό και την καθολική εμπορευματοποίηση των αρχιτεκτονικών πρακτικών. Η απόπειρα διαφύλαξης του πεπρωμένου της πόλης, η αξιοποίηση της ιστορικής και μυθικής οντότητας του εδάφους, η σημασία του χρώματος και της αρχιτεκτονικής λεπτομέρειας, η διασταλτική ερμηνείας της κατοίκησης είναι επίσης κάποια ερωτήματα στα οποία επανέρχεται διαρκώς αναζητώντας φιλέρευνα απαντήσεις.
Ιδιαίτερα αποτελεσματική και σημαίνουσα είναι η αισθητική αρτιότητα και η εποπτική αποτελεσματικότητα του βιβλίου καθώς η εναλλαγή προσωπικών φωτογραφικών τεκμηρίων, πλήθους αρχιτεκτονικών σχεδίων και φωτογραφιών υλοποιημένων έργων δημιουργεί μια γοητευτική πρόσμιξη προθέσεων και πράξης, βοηθώντας τον αναγνώστη, ειδήμονα ή μη, να επικοινωνήσει με τον άνθρωπο και το αρχιτεκτονικό του όραμα. Να συναισθανθεί την διαρκή αγωνία και την ψυχική διαθεσιμότητα και εγρήγορση για την υλοποίησή του μέσα από γραπτές αναφορές στον “λόγο και στον λογισμό” που επικουρεί το όνειρο και την φαντασία από μια αφοσιωμένη στο έργο της αρχιτέκτονα με ευρύτητα πνεύματος και πολυμάθεια. Για μια γενναιόδωρη φύση με βλέμμα οξυδερκές, διορατικό και ευαίσθητο, που μεταμορφώνει το οικοδόμημα σε «τόπο ζωής».
Στην παρουσίαση του βιβλίου στο Ωδείο Αθηνών, εκείνης απούσας, ήταν συγκινητική η συμμετοχή τεσσάρων γυναικών αρχιτεκτόνων διαφόρων γενεών και ηλικιών, (Ντίνα Βαίου, Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, Ίρις Λυκουριώτη, Ανθή Ροζή), οι οποίες με την θέρμη της παρουσίας και τις βιωματικές τους μαρτυρίες θέλησαν όχι μόνον να μοιραστούν με το κοινό πολύτιμες στιγμές, μνήμες και εμπειρίες, όχι απλά να εκφράσουν τον σεβασμό και την εκτίμησή τους στην αρχιτέκτονα Σουζάνα Αντωνακάκη, αλλά με την κατάθεση σκέψεων και θέσεων να αποσαφηνίσουν πτυχές του έργου της και να συνεχίσουν τον αναστοχαστικό διάλογο μαζί της. Όπως αυτός ξεκίνησε μέσα από τις μεστές και οξυδερκείς γραπτές καταθέσεις αυτού του βιβλίου. Σκέψεις για την πολυσημία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και για τα ποιητικά οράματα που την κατευθύνουν.
«Η αρχιτεκτονική στη θεωρία και στην πράξη, στο στοχασμό, στο σχεδιασμό και στη κατασκευή απαιτεί μια συνεχή παλινδρομική κίνηση από τη σκέψη στην πράξη, από το νου στο χέρι, από την εγγύτητα στην απόσταση, από το κοντινό και οικείο, στο μακρινό και ανοίκειο, από το σαφές στο ασαφές, από τη γνώση στην αβεβαιότητα. Αυτή η ατέρμονη κίνηση εδράζεται και παραπέμπει στη μνήμη».