Του Βαγγέλη Δημητριάδη*
Πολύπλοκο και περιπετειώδες
χαρακτηρίζει στην άκρως κατατοπιστική «Εισαγωγή» της η επιμελήτρια Άννα
Αφεντουλίδου το εγχείρημα της έκδοσης των διηγημάτων του Κερκυραίου συγγραφέα Κωνσταντίνου
Θεοτόκη, παρά την πλούσια προϋπάρχουσα βιβλιογραφία –που καταγράφει–, αφού για
πρώτη φορά δημοσιεύεται το σύνολο των ευρισκομένων διηγημάτων του υπό το πρίσμα
της «αναψηλάφησης και του αναστοχασμού» αλλά και της «παρερμηνείας», που είχε
υποστεί το έργο του από την κριτική. Η πολυπλοκότητα είχε να κάμει με θέματα όπως
ποια από τα πεζά του Θεοτόκη μπορούν να θεωρηθούν διηγήματα και να ενταχθούν
στην έκδοση, μέχρι θέματα κατάταξης (πχ. προτιμητέος κανόνας σειροθέτησης), ή
θέματα αφηγηματικών τεχνικών και τυπογραφικής αποτύπωσης (ορθογραφία, τονισμός,
ιδιωματισμοί κτλ.). Η πολυπλοκότητα στην οικοδόμηση όρων και κατατακτήριων
επιλογών επιτάθηκε από τις υπάρχουσες δημοσιεύσεις και μελέτες του έργου του,
με προεξάρχουσα τη θεματική κατάταξή του από τον ίδιο («Κορφιάτικες ιστορίες ή
Χωριάτικα διηγήματα» και «Ιστορικά ή μυθολογικά διηγήματα»), η οποία
ακολουθήθηκε στην έκδοση με την προσθήκη δύο ημιτελών αφηγημάτων, ένα σε κάθε μια
από τις δύο ενότητες.
Το περιπετειώδες του εγχειρήματος οφείλεται ασφαλώς στη διαδικασία της έρευνας. Οι αναζητήσεις της Αφεντουλίδου στο αρχείο του Θεοτόκη που φυλάσσεται στην Κέρκυρα ταξινομημένο (μερικώς;) από τον κληρονόμο του συγγραφέα Δημήτρη Θεοτόκη και στις διασκορπισμένες σε διαφορετικά σημεία/αρχεία/συλλογές έντυπες πηγές –ανάμεσα στις οποίες και μερικές παραποιητικές, που αλλοίωσαν τα πρωτότυπα χειρόγραφα– απαιτούσαν εντοπισμό, συγκρίσεις, διασταυρώσεις, κριτική επινόηση, τομείς που κάλυψε η επιμελήτρια, όπως φαίνεται από το αποτέλεσμα, σε συνδυασμό με το υψηλό λεκτικό και υφολογικό της επίπεδο, με τον καλύτερο τρόπο.
Μέσα από τη μελέτη και την παρουσίαση των διηγημάτων του Θεοτόκη αποκαλύπτονται οι λόγοι για τους οποίους διατηρείται ακμαία και επίκαιρη η επιδραστικότητά τους μέχρι σήμερα. Καταρχήν η θεματολογία τους η οποία, σε μια πρώτη προσέγγιση, θα μπορούσε να ενταχθεί σε ενότητα που εξετάζει περιθωριακές, βίαιες υποθέσεις. Ταυτόχρονα όμως, μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ακραίων κοινωνικών συμπεριφορών και του δραματικού σκηνικού διακόσμου της ζωής στην ύπαιθρο, αναδεικνύονται οι αρχές και οι νοοτροπίες, οι αντιθέσεις και οι προκλήσεις που χαρακτήριζαν την κερκυραϊκή κοινωνία στη μετάβασή της προς τον 20ό αιώνα. Και φυσικά δεν σπανίζει, από τις εξαιρέσεις και τα έκτακτα περιστατικά, να περιγράφονται σαφέστερα η κανονικότητα της ζωής και το «διαχρονικό αίτημα του ανθρώπου, που ελπίζει ότι μπορεί να ταυτιστεί με την επιθυμία χωρίς να οδηγηθεί στη συντριβή»[1].
Το επίτευγμα του Θεοτόκη διαθέτει, επιπλέον, τουλάχιστον δυο πλεονεκτήματα, το πρώτο με δύο σκέλη: ο συγγραφέας, από τη θέση του αστού, διαβλέπει τη δύναμη της λαϊκής μάζας. Παρά το γεγονός ότι αντλεί τις ιστορίες του από άμεσες και έμμεσες αναφορές, κατά πάσα πιθανότητα προφορικές αφηγήσεις αυτήκοων ή αυτοπτών συντοπιτών του, ο κόσμος που περιγράφει δεν είναι ο δικός του∙ εκείνος ανήκε σε άλλη κοινωνική τάξη. Η αποστασιοποίηση τούτη προφανώς έχει λειτουργήσει θετικά στη δημιουργία κατάλληλου κλίματος, εμποτισμένου με θεμελιώδη ρεαλιστικά στοιχεία, και δεν παρασύρεται από την ένταση των περιγραφόμενων πράξεων. Επίσης, (δεύτερο πλεονέκτημα) ο Θεοτόκης υπηρετεί με συνέπεια την έννοια του μοιραίου, προσφιλή στην πεζογραφία από τα χρόνια της αρχαιοελληνικής δραματουργίας. Ενός μοιραίου που προκύπτει εντυπωσιακά είτε από ανατροπές είτε από φυσικές ακολουθίες. Αυτά, σε συνδυασμό με τις συγγραφικές αρετές του, που κατονομάζει η Αφεντουλίδου (πολυσυλλεκτικές επιδράσεις, κοινά αφηγηματικά γνωρίσματα, αποστασιοποίηση από το συρμό του ρομαντισμού και της ηθογραφίας, αξιοποίηση δημοτικής γλώσσας με χρήση της κερκυραϊκής ντοπιολαλιάς), τον καθιστούν διακριτό και ως διηγηματογράφο και επιτρέπουν στις επερχόμενες γενιές των αναγνωστών να θεωρούν τα διηγήματά του εγνωσμένα έργα διαχρονικής αξίας.
Ασφαλώς, η προαναφερθείσα μη κανονικότητα στη γλώσσα, οι ενσωματωμένες ιδιωματικές λέξεις και εκφράσεις λειτουργούν ενισχυτικά στη συνολική εικόνα των διηγημάτων, αφού δεν απαντάται σε άλλους συγγραφείς του είδους. Η Αφεντουλίδου, προκειμένου οι γλωσσικές αυτές ιδιαιτερότητες να μη σταθούν εμπόδιο στην κατανόηση των νοημάτων, εμπλούτισε την έκδοση με κατατοπιστικό γλωσσάρι με τις πηγές του. Γενικώς η «συνάντησή» της με τον Θεοτόκη προσδίδει στη βιβλιογραφία της νεοελληνικής λογοτεχνίας μια ολοκληρωμένη, πλήρως διεξοδική από κάθε άποψη, μονογραφία.
*Ο Βαγγέλης Δημητριάδης είναι
συγγραφέας
[1] Κ. Θεοτόκης, Πεζά και ποιητικά [7] Διηγήματα, Εισαγωγή . Επιμέλεια κειμένου . Σχόλια . Γλωσσάρι Άννα Αφεντουλίδου. Φιλολογική εποπτεία Γ. Παπακώστας, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2022, σ. 57
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ, Διηγήματα,
εισαγωγή - επιμέλεια κειμένου - σχόλια - γλωσσάρι Άννα Αφεντουλίδου,
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, σ. 427
Το περιπετειώδες του εγχειρήματος οφείλεται ασφαλώς στη διαδικασία της έρευνας. Οι αναζητήσεις της Αφεντουλίδου στο αρχείο του Θεοτόκη που φυλάσσεται στην Κέρκυρα ταξινομημένο (μερικώς;) από τον κληρονόμο του συγγραφέα Δημήτρη Θεοτόκη και στις διασκορπισμένες σε διαφορετικά σημεία/αρχεία/συλλογές έντυπες πηγές –ανάμεσα στις οποίες και μερικές παραποιητικές, που αλλοίωσαν τα πρωτότυπα χειρόγραφα– απαιτούσαν εντοπισμό, συγκρίσεις, διασταυρώσεις, κριτική επινόηση, τομείς που κάλυψε η επιμελήτρια, όπως φαίνεται από το αποτέλεσμα, σε συνδυασμό με το υψηλό λεκτικό και υφολογικό της επίπεδο, με τον καλύτερο τρόπο.
Μέσα από τη μελέτη και την παρουσίαση των διηγημάτων του Θεοτόκη αποκαλύπτονται οι λόγοι για τους οποίους διατηρείται ακμαία και επίκαιρη η επιδραστικότητά τους μέχρι σήμερα. Καταρχήν η θεματολογία τους η οποία, σε μια πρώτη προσέγγιση, θα μπορούσε να ενταχθεί σε ενότητα που εξετάζει περιθωριακές, βίαιες υποθέσεις. Ταυτόχρονα όμως, μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ακραίων κοινωνικών συμπεριφορών και του δραματικού σκηνικού διακόσμου της ζωής στην ύπαιθρο, αναδεικνύονται οι αρχές και οι νοοτροπίες, οι αντιθέσεις και οι προκλήσεις που χαρακτήριζαν την κερκυραϊκή κοινωνία στη μετάβασή της προς τον 20ό αιώνα. Και φυσικά δεν σπανίζει, από τις εξαιρέσεις και τα έκτακτα περιστατικά, να περιγράφονται σαφέστερα η κανονικότητα της ζωής και το «διαχρονικό αίτημα του ανθρώπου, που ελπίζει ότι μπορεί να ταυτιστεί με την επιθυμία χωρίς να οδηγηθεί στη συντριβή»[1].
Το επίτευγμα του Θεοτόκη διαθέτει, επιπλέον, τουλάχιστον δυο πλεονεκτήματα, το πρώτο με δύο σκέλη: ο συγγραφέας, από τη θέση του αστού, διαβλέπει τη δύναμη της λαϊκής μάζας. Παρά το γεγονός ότι αντλεί τις ιστορίες του από άμεσες και έμμεσες αναφορές, κατά πάσα πιθανότητα προφορικές αφηγήσεις αυτήκοων ή αυτοπτών συντοπιτών του, ο κόσμος που περιγράφει δεν είναι ο δικός του∙ εκείνος ανήκε σε άλλη κοινωνική τάξη. Η αποστασιοποίηση τούτη προφανώς έχει λειτουργήσει θετικά στη δημιουργία κατάλληλου κλίματος, εμποτισμένου με θεμελιώδη ρεαλιστικά στοιχεία, και δεν παρασύρεται από την ένταση των περιγραφόμενων πράξεων. Επίσης, (δεύτερο πλεονέκτημα) ο Θεοτόκης υπηρετεί με συνέπεια την έννοια του μοιραίου, προσφιλή στην πεζογραφία από τα χρόνια της αρχαιοελληνικής δραματουργίας. Ενός μοιραίου που προκύπτει εντυπωσιακά είτε από ανατροπές είτε από φυσικές ακολουθίες. Αυτά, σε συνδυασμό με τις συγγραφικές αρετές του, που κατονομάζει η Αφεντουλίδου (πολυσυλλεκτικές επιδράσεις, κοινά αφηγηματικά γνωρίσματα, αποστασιοποίηση από το συρμό του ρομαντισμού και της ηθογραφίας, αξιοποίηση δημοτικής γλώσσας με χρήση της κερκυραϊκής ντοπιολαλιάς), τον καθιστούν διακριτό και ως διηγηματογράφο και επιτρέπουν στις επερχόμενες γενιές των αναγνωστών να θεωρούν τα διηγήματά του εγνωσμένα έργα διαχρονικής αξίας.
Ασφαλώς, η προαναφερθείσα μη κανονικότητα στη γλώσσα, οι ενσωματωμένες ιδιωματικές λέξεις και εκφράσεις λειτουργούν ενισχυτικά στη συνολική εικόνα των διηγημάτων, αφού δεν απαντάται σε άλλους συγγραφείς του είδους. Η Αφεντουλίδου, προκειμένου οι γλωσσικές αυτές ιδιαιτερότητες να μη σταθούν εμπόδιο στην κατανόηση των νοημάτων, εμπλούτισε την έκδοση με κατατοπιστικό γλωσσάρι με τις πηγές του. Γενικώς η «συνάντησή» της με τον Θεοτόκη προσδίδει στη βιβλιογραφία της νεοελληνικής λογοτεχνίας μια ολοκληρωμένη, πλήρως διεξοδική από κάθε άποψη, μονογραφία.
[1] Κ. Θεοτόκης, Πεζά και ποιητικά [7] Διηγήματα, Εισαγωγή . Επιμέλεια κειμένου . Σχόλια . Γλωσσάρι Άννα Αφεντουλίδου. Φιλολογική εποπτεία Γ. Παπακώστας, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2022, σ. 57
 |
| Άποψη της έκθεσης του Ελέκου Κυρανίνη Επί τύμβω στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πόρου |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου