Μιχαήλ Καρίκης

«Είμαστε μαζί γιατί…» (We are Together Because…) ΕΜΣΤ

Το Cinema Verite του καιρού μας

Μιχαήλ Καρίκης, Surging Seas [Αναδυόμενες θάλασσες], 2022-2023, εγκατάσταση, εκτυπώσεις σε χαρτί και ξύλο, φωτ.: Δημήτρης Τζαμτζής

Του Δημήτρη Τρίκα*

Μπορεί η σύγχρονη τέχνη να δώσει πίσω την αξιοπρέπεια και την τιμή σε αυτούς που ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός την στέρησε ;

Μπορεί η σύγχρονη τέχνη να ξεφύγει από τη έκ-πτωση της αγοραίας νέο- pop δυναστείας που απονευρώνει κάθε πολιτική αιχμή και κάθε κοινωνική αναφορά ως απομεινάρι ενός δήθεν παλαιού και ξεπερασμένου κόσμου;

Ο Μιχαήλ Καρίκης κάνει ένα «σινεμά- αλήθεια» του καιρού μας, που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα και άμεσα. Με όρους της βίντεο-αρτ αλλά και του κινηματογράφου επιλέγει κοινότητες που έχουν τεθεί στο περιθώριο από τις περιβόητες αγορές, δουλεύει μαζί τους με όρους εθνογραφίας, δηλαδή με την ένταση ενός κοινωνικού ανθρωπολόγου και με την «αύρα» του δημιουργού-καλλιτέχνη χτίζει αφηγήσεις βαθιά πολιτικές και συναρπαστικά ποιητικές.

Όπως ο «διάβολος» κρύβεται στις λεπτομέρειες και στα ψιλά γράμματα και υπονομεύει τις συμφωνίες κυρίων, έτσι και η «αλήθεια» κρύβεται στις ερμηνείες και ευτυχώς υπάρχουν ερμηνείες που υπονομεύουν τα κυρίαρχα , συστημικά αφηγήματα όπως ακριβώς επιτελούν οι αλήθειες /ερμηνείες του Καρίκη.

Ο Μιχαήλ Καρίκης συνθέτει στο έργο του τις αρετές και τη δυναμική του εικαστικού καλλιτέχνη και του κοινωνικού ανθρωπολόγου. Χρησιμοποιεί την κάμερα σαν όπλο- στυλό για να διακηρύξει τις απόψεις του. Εν τέλη, με όρους υψηλής αισθητικής κατασκευάζει ένα ριζοσπαστικό αφήγημα που στον πυρήνα του συγκεράζει τις αξίες του ανθρωπισμού (που στη θετική του εκδοχή θέλει τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου ως αξία αλλά στην έκπτωσή του ως κερδώο επικυρίαρχο της φύσης και του υπόλοιπου ζωικού βασιλείου) με τη σύγχρονη αντίληψη που συγκρούεται με το μοντέλο της δικτατορίας της Οικονομίας επί παντός επιστητού του κόσμου τούτου. Αναζητά λοιπόν νέες σχέσεις ισοτιμίας και σύμπνοιας ανθρώπου-φύσης-περιβάλλοντος και άλλες συνάφειες με επίκεντρο τις έννοιες της Αγάπης και της Φροντίδας και απολήξεις, θα λέγαμε, στους προβληματισμούς της νέας θεωρίας της Αποανάπτυξης.

Επί του πρακτέου ο Καρίκης δημιουργεί δράσεις, οπτικοακουστικά έργα, φωτογραφίες και εγκαταστάσεις με κεντρικό θέμα την κλιματική καταστροφή και την επαναφορά της αξίας των συλλογικών δεσμών στην εποχή μας- κόντρα στην απάθεια του ατομικισμού και την περιβόητη «αειφόρο ανάπτυξη» του καπιταλισμού. Τα έργα του προκύπτουν μέσα από ουσιαστική, σε βάθος και μακροχρόνια συνεργασία με ομάδες και κοινότητες που συνήθως ωθούνται στο περιθώριο και την αφάνεια. Ο ίδιος κρατά συνήθως τον ρόλο του ενορχηστρωτή, του συνθέτη και του καταγραφέα, για να δώσει λόγο και φωνή στους ίδιους τους πρωταγωνιστές του έργου και να αφήσει να ακουστούν οι δικές τους ιστορίες, οι κοινωνικές και πολιτικές ανησυχίες τους, ακόμη και οι εναλλακτικές τους προτάσεις. Ζητούμενο είναι η αποκατάσταση της χαμένης ορατότητας, η επαναφορά στον κόσμο των δικαιωμάτων και η επιστροφή της επικράτειας της δικαιοσύνης στις ζωές των ανθρώπων.

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι στον πυρήνα κάθε έργου και ως κεντρικό στοιχείο της αισθητικής κατασκευής του Καρίκη βρίσκεται ο πολυφωνικός μουσικός αυτοσχεδιασμός. Αντλώντας από τις ιδέες της Αμερικανίδας πρωτοπόρου της πειραματικής μουσικής Pauline Oliveros (1932-2016), που επισήμανε πως ο μουσικός αυτοσχεδιασμός είναι μια πρακτική των περιθωριοποιημένων και απαξιωμένων μη δυτικών μουσικών παραδόσεων, ο Καρίκης, μέσα από την πρακτική του πολυφωνικού αυτοσχεδιασμού, θέτει τον εαυτό του, τα υποκείμενα των έργων του αλλά και τους θεατές σε έναν βιωματικό και ουσιώδη διάλογο, μέσω του ήχου. Απώτερος στόχος του είναι, μέσα από την διαδικασία του αυτοσχεδιασμού, η συγκρότηση συλλογικών ταυτοτήτων και δεσμών αλληλεγγύης σύμφωνα με την θεώρηση της αγάπης και της φροντίδας που όμως δεν στρέφεται προς το όμοιο αλλά προς το διαφορετικό και δεν στοχεύει στην παραγωγή και αναπαραγωγή αλλά στην απόλαυση, στο συλλογικό όφελος και στα κοινά.

Στο πλαίσιο της συνθήκης δουλειάς του Μιχαήλ Καρίκη, ο τίτλος της έκθεσης “We live together because” έχει διπλή λειτουργία: ως ερώτηση δηλαδή αλλά πρωτίστως και κυρίως, ως κατάφαση του τύπου: Επειδή ζούμε μαζί!.. Πρόκειται για τελεσίδικη απόφανση εντός πεδίου αγάπης και αλληλεγγύης που είναι αξιακά ζητούμενα και αναπτύσσονται στις ομάδες με τις οποίες συνεργάζεται ο καλλιτέχνης και αφ΄ εταίρου συνθέτουν τα έργα του ως ποιητικές κατασκευές που προσφέρονται στους θεατές-συνομιλητές του όσο και στις ίδιες τις κοινότητες που τα μέλη τους είναι οι αδιαμφισβήτητοι πρωταγωνιστές των έργων του.

Ο Μιχαήλ Καρίκης τώρα ζει στη Λισαβώνα και κινείται μεταξύ της πορτογαλικής πρωτεύουσας, του Λονδίνου και της Αθήνας. Είναι πρώτη φορά που εκτίθενται στη χώρα μας έργα του σε μια μεγάλη και εντυπωσιακή ατομική έκθεση στον τέταρτο όροφο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και σε εξαιρετική επιμέλεια του Σταμάτη Σχιζάκη. Για την ιστορία πρέπει να αναφερθούν οι τίτλοι με τα ταυτοτικά χαρακτηριστικά των επτά έργων που απλώνονται σε τρία μεγάλα δωμάτια του μουσείου. Πρόκειται για τα: Sounds from Beneath [Υπόγειοι ήχοι], 2011-2012 Σε συνεργασία με τον Uriel Orlow. Ψηφιακό βίντεο υψηλής ανάλυσης με στερεοφωνικό ήχο. We are Together Because... [Είμαστε μαζί γιατί...], 2023. Εγκατάσταση με γράμματα από φωτισμό νέον. Children of Unquiet [Τα παιδιά τις ανησυχίας], 2013-2014. Ψηφιακό βίντεο υψηλής ανάλυσης με στερεοφωνικό ήχο. Love is the institution of Revolution [Η αγάπη είναι το ίδρυμα της επανάστασης], 2013-2014. The Politics of Love Library [Η βιβλιοθήκη της πολιτικής της αγάπης], 2017. Εγκατάσταση με βιβλία. Surging Seas [Αναδυόμενες θάλασσες], 2022-2023. Εγκατάσταση. Εκτυπώσεις σε χαρτί και ξύλο. Ferocious Love [Σφοδρή αγάπη], 2020. Ψηφιακό βίντεο υψηλής ανάλυσης με ηχητικό περιβάλλον.

Δυστυχώς δεν υπάρχει δυνατότητα για μια εκτεταμένη παρουσίαση/ ανάλυση όλων των έργων της έκθεσης του Μιχαήλ Καρίκη. Θέλω όμως να αναφερθώ ενδεικτικά στο Children of Unquiet [Τα παιδιά τις ανησυχίας], στο οποίο οι ήρωες-πρωταγωνιστές είναι παιδιά πρώην εργαζομένων στο πρώτο παγκοσμίως εργοστάσιο γεωθερμικής ενέργειας, που χτίστηκε και λειτουργεί από το 1904 στην περιοχή του Λαρντερέλο της Τοσκάνης. Στο βίντεο, τα παιδιά, με τις οδηγίες του καλλιτέχνη, επισκέπτονται τον ερειπωμένο εργατικό οικισμό, που εγκαταλείφθηκε αφού απολύθηκαν όλοι οι εργαζόμενοι μετά την αυτοματοποίηση του εργοστασίου. Παίζοντας, διαβάζοντας όλα μαζί και, κυρίως, τραγουδώντας, δίνουν ξανά ζωή στον άδειο χώρο, ωσάν ο οικισμός να είναι ακόμα κατοικημένος και οι εργαζόμενοι να μην έχουν χάσει τη δουλειά και το σπίτι τους. Στο υποβλητικό τραγούδι τους, τα παιδιά μιμούνται με τις φωνές τους τους ήχους του περιβάλλοντος χώρου: τη γη, το εργοστάσιο, τα έντομα, το σφύριγμα του ατμού. Διαβάζουν μαζί αποσπάσματα για τη φύση και τη λειτουργία της αγάπης από το βιβλίο Commonwealth (Κοινοπολιτεία) των Michael Hardt και Antonio Negri. Μέσα στο ομιχλώδες και μυστηριώδες τοπίο της περιοχής του εργοστασίου, που έχει μάλιστα το όνομα «κοιλάδα του διαβόλου», ο Καρίκης και τα παιδιά δημιουργούν μια εικονική συνθήκη ενός εναλλακτικού παρόντος, στο οποίο η αγάπη για τα κοινά και η πραγματική και ουσιαστική συμμετοχή θα οδηγούσε σε μια νέα θεώρηση της οικονομίας, της πολιτικής και της σχέσης του ανθρώπου με την φύση. Όταν επισκεφθείτε την έκθεση στο ΕΜΣΤ να έχετε το χρόνο και την διάθεση να δείτε επισταμένως όλα τα βίντεο στην πλήρη τους διάρκεια. Είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις που υπάρχει λόγος να συμβεί κάτι τέτοιο…

*Ο Δημήτρης Τρίκας είναι μουσειολόγος, δημοσιογράφος