Ζωή σαν παραμύθι

John Craxton, Τοπίο με στοιχεία της φύσης, 1975-1976, ταπισερί, 396 x 523 εκ., University of Stirling

Της Μαρίας Μοίρα

ΝΙΚΟΣ ΑΡΑΠΑΚΗΣ, Ο Αμερικάνος, εκδόσεις Τόπος, σελ. 301

Αλιεύω τον τίτλο από τα γραφόμενα του συγγραφέα. Ο κεντρικός ήρωας, ο Ισμαήλ, Ηρακλής, Ερκ, ξεκινά την ζωή του κάπου στο Ρέθυμνο στην Κρήτη σαν καλομαθημένος, χαϊδεμένος μοναχογιός μιας φιλήσυχης, αξιοσέβαστης και ευκατάστατης οικογένειας, Tουρκοκρητικών μεγαλοκτηματιών με τρεις ακόμα κόρες, μουσουλμάνων στο θρήσκευμα, που αγαπούν και τιμούν τον τόπο που γεννήθηκαν. Μια σειρά γεγονότων και συμπτώσεων θα μετατρέψουν τον νεαρό μουσουλμάνο σε φυγόδικο, με πλαστή ταυτότητα και ψεύτικο χριστιανικό όνομα, δρομολογώντας μια αλληλουχία δραματικών εξελίξεων και ανατροπών. Ο Ισμαήλ, ως Ηρακλής Συναξάκης θα καταφύγει κυνηγημένος καταρχήν στην Πάτρα και μετά θα μεταναστεύσει στην Αμερική για να αναζητήσει εκεί την τύχη του και να δώσει νόημα και προορισμό στην πρόωρα ακυρωμένη ζωή του.

Η αφήγηση παρακολουθεί την πορεία ενηλικίωσης του ευαίσθητου έξυπνου αγοριού, που γαλουχήθηκε στη σκιά απροσκύνητων παράφορων αντρών στα μητάτα του Ψηλορείτη με την φιλελεύθερη και ανεκτική στην διαφορετικότητα, φυλής, φύλου και θρησκεύματος, αυτοσχέδια αλλά ριζοσπαστική διδασκαλία ενός παράξενου Ιρλανδού πλάνητα. Ενός ταξιδευτή-κοσμοκαλόγερου που γύριζε τον κόσμο αποθησαυρίζοντας εμπειρίες και γνώσεις. Ενός μικροκαμωμένου χαρισματικού άντρα, με χιούμορ και καλλιέργεια που ζούσε την ζωή του με πάθος λειτουργώντας σαν καταλύτης και πρότυπο για τον μαθητή του. Του Ίαν Μακγκρέγκορ, ο οποίος ανέλαβε με ζέση και ανιδιοτέλεια την κατ’ οίκον εκπαίδευσή του μικρού Ισμαήλ για δέκα χρόνια εμφυσώντας στην ψυχή του την αγάπη για τις επιστήμες και τις καλές τέχνες, την ανεξαρτησία, την φιλαλληλία και την γενναιότητα, εκπαιδεύοντάς τον στην μουσική, την λογοτεχνία και το θέατρο, σφυρηλατώντας ένα πνεύμα ελεύθερο και φιλέρευνο, ανήσυχο και ανυπότακτο. Η στυγνή δολοφονία του από έναν Άγγλο λοχία, που υπηρετούσε στα βρετανικά στρατεύματα που στρατοπέδευαν στα Χανιά, ως περιθωριακού αλήτη, ως ανάξιου να ζει ομοφυλόφιλου και η συγκάλυψη του στυγερού εγκλήματος από τις προξενικές και αστυνομικές αρχές, θα μετατρέψει τον άτολμο έφηβο σε εκδικητή. Από απόγνωση και θυμό θα επιτεθεί με μαχαίρι στον δολοφόνο του δασκάλου του, τιμωρώντας τον για τον τραγικό και αναίτιο θάνατο του, σφραγίζοντας ριζικά και τελεσίδικα την μοίρα του.

Η ευφάνταστη, περιπετειώδης και πυκνή πλοκή ακολουθεί τον φυγά Ισμαήλ, Ηρακλή πλέον και κατόπιν Ερκ χάριν συντομίας, στην περιπλάνησή του στην Αμερική, σε διαφορετικούς τόπους, κοινότητες και επαγγέλματα. Πρώτα στην Νέα Υόρκη και μετά σε άλλες πολιτείες, με διαβατήριο προσαρμογής και επιβίωσης τη γνώση των αγγλικών που του εξασφάλισε ο δάσκαλός του. Ο συγγραφέας αφηγείται την γνωριμία του ήρωα με αμφιλεγόμενα πρόσωπα και παράδοξες καταστάσεις, τους έρωτες και τα παθήματά του, με φόντο την σκληρή ζωή των Ελλήνων μεταναστών και τις δύσκολες εργασιακές συνθήκες που αντιμετώπιζαν. Περιγράφει τον αμφιλεγόμενο ρόλο των ομοεθνών πατρόνων, οι οποίοι πλούτιζαν ως διαμεσολαβητές, εξασφαλίζοντας στην εργοδοσία φθηνά εργατικά χέρια και απεργοσπάστες έναντι παχυλού ποσοστού. Τους ανθρώπους του υποκόσμου και τους ανάλγητούς επιτήδειους, που θησαύριζαν με παράνομους τρόπους αποκτώντας εξουσία και χρήματα εκφοβίζοντας του εύπιστους και ευάλωτους συντοπίτες τους. Αναφέρεται στους ανταγωνισμούς των συλλόγων και των σωματείων, που προσπαθούσαν να ελέγξουν και να χειραγωγήσουν τους Έλληνες μετανάστες προς ίδιον όφελος, προπαγανδίζοντας, είτε μια συνθήκη απόλυτης προσαρμογής στον αμερικάνικο τρόπο ζωής, είτε μια προσκόλληση στα εθνικά συμφέροντα και ιδεώδη. Και παρόλο που σκιαγραφείται με ενάργεια η κατάσταση των μεταναστών στις ΗΠΑ, η δραματουργική πυκνότητα θα ήταν μεγαλύτερη, οι χαρακτήρες και οι πράξεις τους θα είχαν ακόμα περισσότερη δύναμη και συνέπεια και θα αποφεύγονταν οι μικρές ανακολουθίες, αν υπήρχε μια σχετική οικονομία στην έκταση του κειμένου και στην ανάπτυξη της πλοκής.

Από ένα σημείο και μετά η αφήγηση εστιάζεται στον κρίσιμο αγώνα των ανθρακωρύχων στα ορυχεία του Ντένβερ, της ευρύτερης περιοχής του Κολοράντο και των γειτονικών πολιτειών και σε όσα τραγικά και απάνθρωπα συνέβησαν μετά την αθρόα συγκέντρωση και ενθουσιώδη συσπείρωση των απεργών και των οικογενειών τους στον καταυλισμό του Λάντλοου, για να διεκδικήσουν ανθρώπινες συνθήκες εργασίας και αξιοπρεπείς μισθούς. Ο συγγραφέας διαχειρίζεται με γνώση και πειστικότητα την εξέλιξη της ιστορίας, αντλώντας από αρχεία και ιστορικές πηγές ένα πολυειδές πραγματολογικό υλικό και εμπλέκοντας στην πλοκή υπαρκτά εμβληματικά πρόσωπα του συνδικαλιστικού κινήματος και του σοσιαλιστικού κόμματος, όπως τον ομογενή Λούις Τίκκας και άλλους, που πρωτοστάτησαν στην οργάνωση και την υποστήριξη του μέχρις εσχάτων απεργιακού αγώνα.

Η ολόψυχη προσχώρηση του νεαρού μουσουλμάνου με την κρητική καταγωγή ως άτυπου μέλους στο συνδικάτο των απεργών, η εθελοντική βοήθεια που πρόσφερε ώστε να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες λειτουργίας και επιβίωσης της πολυπληθούς αυτής δομής, η εγκατάστασή του εκεί και ο γάμος του με μια νεαρή Κινέζα που κυοφορούσε το παιδί τους, θα φέρει στην επιφάνεια την παρελθούσα ελεύθερη και ανυπότακτη φύση του και θα οδηγήσει στην σταδιακή ανάδυση της ταξικής συνείδησης και του στέρεου αξιακού συστήματος με το οποίο είχε γαλουχηθεί. Οι απεργοσπαστικοί, εκφοβιστικοί μηχανισμοί που χρησιμοποιήθηκαν από τις μεταλλευτικές εταιρίες για την βίαιη καταστολή του απεργιακού κινήματος και την χειραγώγηση των ανθρακωρύχων, θα ευαισθητοποιήσει την αδρανή και αμήχανη κοινή γνώμη. Η πυρπόληση του καταυλισμού τον Απρίλιο του 1914, οι θάνατοι γυναικόπαιδων και άοπλων απεργών από πιστολάδες και κακοποιούς της εθνοφυλακής κατά την αποτρόπαιη «σφαγή του Λάντλοου», που δρομολογήθηκε από τις εταιρίες ένα χρόνο μετά την έναρξη των απεργιακών κινητοποιήσεων, θα οδηγήσουν το παρόν ενδιαφέρον και ευανάγνωστο μυθιστόρημα στην τελική του έκβαση. Ακονίζοντας την συλλογική μνήμη. Δίνοντας μια αύρα τραγικής και επίκαιρης πολυσημαντότητας σε όσα συνέβησαν στην «γη της επαγγελίας» πριν εκατό και πλέον έτη.