Πόλεις σε κρίση...

Νίκος Εγγονόπουλος, Πλατεία Αγίου Μάρκου με την προτομή του Σολωμού, Ζάκυνθος, 1957, τέμπερα σε χαρτί, 30 x 36 εκ., ιδιωτική συλλογή

Του Δημήτρη Αγγελή-Δημάκη*

Κ. ΓΑΓΑΝΑΚΗΣ, Ν. ΓΙΑΝΤΣΗ-ΜΕΛΕΤΙΑΔΗ, Μ. ΝΤΟΥΡΟΥ-ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Κ. ΡΑΠΤΗΣ (επιμ.), Ευρωπαϊκές πόλεις σε κρίση. Από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ - Εκδόσεις Ηρόδοτος, σελ. 595

Η έννοια της «κρίσης» καταλαμβάνει, για πάνω από δέκα χρόνια, κεντρική θέση στο δημόσιο λόγο, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, διαμορφώνει νέες συνθήκες και ασκεί, εντέλει, καταλυτική επιρροή στη ζωή των κοινωνιών. Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008, η υγειονομική κρίση, ως απότοκο της πανδημίας, η πρόσφατη ενεργειακή κρίση και ασφαλώς οι πολυεπίπεδες κρίσεις που γεννά, στην παρούσα συγκυρία, ο πόλεμος αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης. Η έκδοση ενός συλλογικού έργου για τις πόλεις σε κρίση έχει επομένως έναν ιδιαίτερα επίκαιρο χαρακτήρα. Η σημασία του συλλογικού τόμου αυτού, που έχει ως αφετηρία τις εισηγήσεις στο ομότιτλο διεθνές συνέδριο που οργανώθηκε το 2017 από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, δεν περιορίζεται, ωστόσο, στην όποια σύνδεση μπορεί να επιχειρηθεί με τις κρίσεις του σήμερα, αλλά επεκτείνεται και στην ποιότητα των μελετών, το χρονικό τους βάθος και την ποικιλία των θεματικών.

Ο τόμος περιέχει συνολικά 25 κείμενα Ελλήνων και ξένων ιστορικών και αναπτύσσεται σε πέντε ενότητες, στη βάση γεωγραφικών κριτηρίων και συμβατικών ιστορικών περιοδολογήσεων που χαρακτηρίζουν το πεδίο της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η πόλη και η κρίση τίθενται στο επίκεντρο των μελετών του τόμου. Η πυκνή και οργανωμένη δόμηση, ο μεγάλος αριθμός κατοίκων με επαγγελματική εξειδίκευση και σύνθετη κοινωνικοοικονομική διαστρωμάτωση και η παρουσία θεμελιωδών διοικητικών υπηρεσιών συνιστούν βασικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της πόλης, τα οποία τη διακρίνουν σαφώς από την ύπαιθρο. Από την άλλη πλευρά, η έννοια της κρίσης συσχετίζεται με αιφνίδια γεγονότα που έχουν αρνητικό αντίκτυπο στο αστικό περιβάλλον και στη ζωή των κατοίκων, καθώς και με θεσμικές και πολιτικές συγκρούσεις, οικονομικούς μετασχηματισμούς, βραχύβιες κοινωνικές ταραχές και μακρές περιόδους «δοκιμασίας των αστικών κέντρων». Όπως εύστοχα σημειώνει στο εισαγωγικό σημείωμα η Μαρία Παπαθανασίου, ιστορικός και εκ των επιμελητών του τόμου, η κρίση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εξέλιξη του αστικού πολιτισμού και επομένως απασχολεί «τους/τις ιστορικούς των πόλεων, ακόμη και όταν δεν προβληματοποιείται στα κείμενά τους».

Οι πόλεις του μεσαίωνα στη Δύση και στην Ανατολή συνθέτουν την πρώτη ενότητα, η οποία αποτελείται από έξι μελέτες. Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει πέντε άρθρα, τα οποία διερευνούν την αλληλοδιαπλοκή κρίσης και αστικού φαινομένου στην ιταλική χερσόνησο κατά το μεσαίωνα και τα πρώιμα νέα χρόνια. Η τρίτη ενότητα, αποτελούμενη από τέσσερα κείμενα, επικεντρώνεται στον αστικό χώρο της Γαλλίας σε περιόδους πολέμων, εξεγέρσεων και θεσμικών κρίσεων κατά τη διάρκεια της πρώιμης νεώτερης περιόδου. Το εννοιολογικό σχήμα της κρίσης στις ευρωπαϊκές πόλεις του ύστερου 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα προσεγγίζεται μέσα από παραδείγματα επαναστατικών διαδικασιών και πολεμικών γεγονότων στην τέταρτη ενότητα, η οποία φιλοξενεί επτά άρθρα. Τέλος, η πέμπτη ενότητα περιέχει τρεις μελέτες, οι οποίες πραγματεύονται το πώς σύγχρονες μητροπόλεις μετατράπηκαν σε πεδία κρίσεων.

Όπως γίνεται ήδη αντιληπτό από τη μελέτη των περιεχομένων του, η σπουδαιότητα του συλλογικού τόμου Ευρωπαϊκές πόλεις σε κρίση έγκειται αρχικά στο γεγονός ότι καλύπτει χρονικά ένα βάθος περίπου οκτώ αιώνων. Στην εισαγωγή του έργου υπογραμμίζεται πως η εξέταση ενός ιστορικού φαινομένου μέσα στους αιώνες συμβάλλει στον εντοπισμό συνεχειών και ασυνεχειών, τομών και μετασχηματισμών, και εντέλει στην καλύτερη κατανόησή του. Θεωρώ πως ο παρών τόμος επιτυγχάνει αυτό τον στόχο, καθώς, πέρα από τη μακροσκοπική χρονική ανάλυση, στις σελίδες του ξετυλίγονται διαφορετικά αστικά περιβάλλοντα και παράλληλα διερευνώνται πολλαπλές πτυχές της κρίσης. Οι γαλλικές πόλεις του μεσαίωνα και των πρώιμων νέων χρόνων, η Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα, η Φλωρεντία, η Πάδοβα, η Ρώμη και η Βενετία του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεώτερης περιόδου, το Παρίσι των θρησκευτικών πολέμων, της Κομμούνας και του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, η Βαρκελώνη του 14ου αιώνα και του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, το Λονδίνο των πρώιμων χρόνων και του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, οι ευρωπαϊκές πόλεις του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, η Αθήνα των Δεκεμβριανών και των μεταπολεμικών χρόνων και η αυτοκρατορική, «κόκκινη» και σύγχρονη μητρόπολη Βιέννη αποτελούν τις υπό εξέταση μορφές του αστικού περιβάλλοντος και αναδύονται περίτεχνα μέσα από τις σελίδες του συλλογικού αυτού τόμου.

Η κρίση, από την άλλη πλευρά, ως κοινή αναλυτική κατηγορία, έχει μια πολυπρισματική διάσταση μέσα στο πλαίσιο των ιστοριογραφικών προσανατολισμών των συγγραφέων. Ένας σημαντικός αριθμός των άρθρων εμβαθύνει στην κρίση εντός του αστικού περιβάλλοντος χρησιμοποιώντας εργαλεία της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας. Τα κείμενα που επικεντρώνονται χρονικά στον ύστερο 19ο και στον 20ό αιώνα αναδεικνύουν τη σύνδεση μεταξύ κοινωνικών ομάδων και αστικού χώρου μέσα από την ανάλυση πληθυσμιακών μεταβολών, επαναστατικών διεργασιών και πολεμικών γεγονότων. Η ρητορική των κρίσεων, τα διαφορετικά αφηγήματα που διαμορφώθηκαν και ο τρόπος αναπαράστασης κρίσιμων γεγονότων (καταστροφών, εξεγέρσεων, πολέμων) και εννοιών, όπως το πλήθος και ο λαός σε κείμενα της εποχής ή στο δημόσιο λόγο αποτελούν πεδία έρευνας ορισμένων άρθρων. Επιπλέον, κάποιες από τις μελέτες του τόμου διερευνούν, μέσω μεθοδολογικών εργαλείων της πολιτισμικής ιστορίας και της μικροϊστορίας, τις θρησκευτικές διαμάχες, τις πολιτικές εξεγέρσεις, τη χρήση βίας, καθώς επίσης και το ρεπερτόριο της συλλογικής δράσης. Τέλος, σε ένα κείμενο οι αλλαγές στο αστικό περιβάλλον μελετώνται μέσα από το πρίσμα της ιστορίας του φύλου, ενώ σε ένα άλλο άρθρο η διαμόρφωση του αστικού χώρου εξετάζεται από τη σκοπιά της ιστορίας της τεχνολογίας.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως ο παρών συλλογικός τόμος συνιστά μια πολύτιμη συμβολή όχι μόνο για τους/τις ιστορικούς της ευρωπαϊκής ιστορίας αλλά και για κάθε αναγνώστη/αναγνώστρια που ενδιαφέρεται να μελετήσει και να κατανοήσει τις πολλαπλές κρίσεις που επηρέασαν καθοριστικά τον χαρακτήρα και την εξέλιξη των αστικών κοινωνιών της Ευρώπης μέσα στους αιώνες.

 

* Ο Δημήτρης Αγγελής-Δημάκης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Μαδρίτης