Δονκιχωτική διευκρίνιση σε πανό*

Του Δημήτρη Ε. Φιλιππή*

«Φίλε Σάντσο, να αλλάξουμε τον κόσμο δεν είναι τρέλα ούτε ουτοπία, αλλά δικαιοσύνη», έγραφε το πανό του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. στη συγκέντρωση-πορεία της Πρωτομαγιάς. Φράση-σλόγκαν, που τελευταία χρησιμοποιείται, ακούγεται, τοιχοκολλάται, διά ζώσης και διαδικτυακά, από αντικυβερνητικά, αντιπολιτευόμενα, διαμαρτυρόμενα κινήματα, κόμματα, οργανώσεις, σε αντίστοιχες περιστάσεις-παραστάσεις.

Ο Θερβάντες, «κυριολεκτικά» μιλώντας, δεν έβαλε αυτή τη φράση στο στόμα του ήρωά του. Ας δούμε όμως τα καθέκαστα, αφήνοντας προσώρας την «τρέλα» εκτός, αφού κυριαρχεί αμέτρητες φορές …περιπλανώμενη στον Δον Κιχώτη, και ας μετρήσουμε πόσες φορές εμφανίζονται οι άλλες δύο έννοιες, «ουτοπία» και «δικαιοσύνη» σε αυτό το πρώτο παγκόσμιο μυθιστόρημα-αριστούργημα. Στο πρωτότυπο κείμενο, έχουμε το συντριπτικό σκορ 115-0, ήτοι «δικαιοσύνη» 115 εμφανίσεις (51 στο πρώτο μέρος και 64 στο δεύτερο) και «ουτοπία» καμία, μηδέν, σε αμφότερα τα μέρη.[i]

Λίγα για το μηδέν της ουτοπίας. Ως άχρονο, διαχρονικό, μη ιστορικό και …μη υπαρκτό, δεν μνημονεύεται αλλά υπάρχει, εμπνέει τον δημιουργό, «κυριαρχεί» επί του ήρωά του και, τελικά, τον «τρελαίνει». Στον Δον Κιχώτη, υποστηρίζουν οι θερβαντιστές, το μοντέλο της ουτοπίας έχει πρωτίστως κοινωνικό πρόσημο, καθώς συνδέεται-σχετίζεται με τις μεταρρυθμίσεις, την αποτελεσματικότητα και τη συνεχή προσπάθεια βελτίωσης-τελειοποίησης των θεσμών.[ii] Πληθώρα οι σχετικές παραπομπές. Αρκεί μία μόνο: Δον Κιχώτης-Μέρος Ι, κεφ.11 («όσα συνέβησαν στον Δον Κιχώτη με τους γιδοβοσκούς»), όπου ο ήρωας αναπολεί μια ουτοπική κοινωνία, που πάντως, έστω μία φορά, δεν ήταν ουτοπική, κατά τον Θερβάντες, αλλά πραγματική, και ήταν «εκείνη η άγια εποχή, που οι αρχαίοι αποκαλούσαν χρυσή (…), (όταν) όλα ήταν κοινά· κανείς δεν είχε ανάγκη, για να εξασφαλίσει τον επιούσιο, να κάνει άλλο κόπο παρά να σηκώσει το χέρι του και να τον αποσπάσει από τις εύρωστες βελανιδιές, που τον προσκαλούσαν μεγαλόδωρα να γευτεί τον γλυκό και γινωμένο τους καρπό».[iii]

Κατά τον Θερβάντες, «γίγαντες» σαν τους αρχαίους δεν υπήρχαν, προφανώς, στην εποχή του, κι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που βγήκε ο Δον Κιχώτης, έργο «δυικής μορφής»: ο Δον Κιχώτης ζει (σ)το παρόν με το βλέμμα στο παρελθόν που το ονειρεύεται, ενώ ο Σάντσο ζει (σ)το παρόν, αλλά κοιτά προς το μέλλον και το ονειρεύεται… Φυσικά και δεν δυσκολεύονται οι ειδικοί να τεκμηριώσουν την πολυμορφία της ουτοπίας στον Δον Κιχώτη, που δεν έχει μόνο κοινωνική-πολιτική μορφή, αλλά «μεταμορφώνεται» οβιδιακά (π.χ. βλ. Μέρος ΙΙ, κεφ. 22, «μεγάλη περιπέτεια στη σπηλιά του Μοντεσίνος»). Και πρόκειται για μεταμόρφωση συχνά διανοητική και συναισθηματική, ενίοτε ηδονιστική, ακόμα και γαστρονομική, άλλοτε δε θρησκευτική, κ.λπ., αλλά πάντοτε, και κυρίαρχα, λογοτεχνική.

Από τη λογοτεχνική τεκμηρίωση, ας περάσουμε εν τάχει στην ετυμολογία, συνδυάζοντας την τεκμηρίωση των θερβαντιστών με αξιόπιστες πηγές της Google πληροφόρησης: λοιπόν, ο Άγγλος ουμανιστής φιλόσοφος Τομάς Μορ (Thomas More) το 1516 χρησιμοποίησε πρώτος την ελληνική έννοια (ου+τόπος), αλλά και άλλες ομόρριζες (ευ-τοπία, δυσ-τοπία, κλπ), που παραπέμπουν σε Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Αριστοφάνη... Το έργο του Μορ μεταφράστηκε στα ισπανικά το 1592 από τον κύκλο των Ισπανών ερασμιστών, αλλά απαγορεύθηκε αμέσως από την Ιερά Εξέταση. Φυσικά και το γνώριζε ο εμβριθής Θερβάντες, όπως επίσης το ίδιο καλά γνώριζε και την «ουτοπική» Πόλη του Ήλιου (1602) του Τομάζο Καμπανέλα (Giovan Domenico Campanella) από τη Νάπολη (ισπανική κτήση, τότε), έργο που επίσης απαγορεύθηκε, αφού ο συγγραφέας φυλακίστηκε. Τρία χρόνια μετά βγήκε το πρώτο μέρος του Δον Κιχώτη…

Πολύ λίγα για τη «δικαιοσύνη», τώρα, αφού παρεμπιπτόντως πούμε ότι ο Θερβάντες είχε ένα …κώλυμα με το επίθημα -οσύνη.[iv] Και ως προς τη δικαι-οσύνη, λοιπόν, επέμενε ότι ο νομομαθής ήταν το άλφα και το ωμέγα μιας κοινωνίας, καθώς «όφειλε να γνωρίζει τους νόμους τόσο της κατανεμητικής όσο και της διορθωτικής δικαιοσύνης, ώστε να αποδίδει στον καθένα ό,τι του ανήκει και ό,τι του αρμόζει» (Μέρος ΙΙ, κεφ.18. «για τα όσα παράδοξα συνέβησαν στο κάστρο του Ιππότη με την Πράσινη Κοντόκαπα»). Υστερόγραφο για την τρέλα: βλ. το τελευταίο, 74ο, Κεφ. , όταν πλέον ο Δον Κιχώτης συντάσσει τη διαθήκη του, μέσα στην «ευοίωνη συγκυρία που επιβεβαίωσε την ύψιστή του ευμοιρία να πεθάνει λογικός, και να ζήσει τρελός»….[v]

* Ο Δημήτρης Φιλιππής είναι αναπληρωτής καθηγητής στο ΕΑΠ. Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Προπτυχιακό Πρόγραμμα «ΙΣΠ - Ισπανική Γλώσσα και Πολιτισμός»

* Μνήμη Χριστιάνας Καραχάλιου, προϊσταμένης του Τμήματος Εκπαίδευσης ΕΑΠ.

[i] El Quijote en pdf. Junta de Castilla y León: https://www.educa.jcyl.es/educacyl/cm/gallery/Recursos%20Infinity/tematicas/webquijote/quijotepdf.html

[ii] Βλ. ενδεικτικά, Antonio Martí, “Las utopías en Don Quijote”, Anales Cervantinos, vol. 29 (1991), p. 45-72, με αναφορές στην περεστρόικα.

[iii] Βλ. την πιο πρόσφατη μετάφραση-«άθλο» της Μελίνας Παναγιωτίδου από τις εκδόσεις της Εστίας. Υποχρεωτική μνημόνευση σε προγενέστερους άξιους μεταφραστές όπως, Καρθαίος-Ιατρίδου, Ματθαίου, βλ. όμως και την «πρώτη γνωστή ελληνική μετάφραση του Δον Κισότη» σε επιμέλεια Κεχαγιόγλου-Ταμπάκη από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ.

[iv] Βλ. Δ.Ε. Φιλιππής, «Τα επιθήματα του Θερβάντες. Ένα λεξικό πολιτισμού του μπαρόκ», Tribuna Abiertα de Estudios Hispano-Helenos, τχ.1, invierno-primavera/χειμώνας-άνοιξη 2019, http://tribunajournal.eap.gr/TRIBUNA_JOURNAL_2019.pdf.

[v] Για την υπόδειξη-υπενθύμιση ευχαριστώ τον Pedro Álvarez de Frutos, καλό φίλο, ιστορικό, ελληνιστή και πρώην γερουσιαστή.

Βασίλης Βασιλακάκης, Άτιτλο, 2020, λάδι σε χαρτί, 30 x 40 εκ.