Νέες ιδέες και ερμηνείες

Φωτεινή Πούλια, Vesuvius’ crater και Cotopaxi’s crater, 2020, λάδι σε ξύλο, 28 x 28 εκ. (έκαστο)

Του Σίμου Μποζίκη*

ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΤΖΑΚΗΣ, Η μεταστροφή του Καραϊσκάκη: από τον κλεφταρματολό στον επαναστάτη, εκδόσεις ΕΑΠ, σελ. 248

Ο Bruno Latour έχει επισημάνει ότι μεγάλο (στην έρευνα) δεν είναι αναγκαστικά το ποσοτικά μεγάλο (όπως τα big data) ή ό,τι φέρει τη σφραγίδα του γενικού-συνολικού· μεγάλο είναι το συνδεδεμένο και το σχεσιακό. Με έναν τέτοιο τρόπο θα έλεγα, ότι ο Διονύσης Τζάκης επανέρχεται στο Γεώργιο Καραϊσκάκη, όχι για να προτείνει μια νέα-επικαιροποιημένη βιογραφία, αλλά για να επεξεργαστεί μια ιστορική κοινωνιολογία των ανακατατάξεων που παρήγαγε η Ελληνική Επανάσταση, με παράδειγμα την περίπτωση του Καραϊσκάκη και τον τρόπο που αυτός αντιλήφθηκε/τοποθέτησε τον εαυτό του μέσα στις μεταβαλλόμενες συνθήκες εκείνης της περιόδου.

Το υφιστάμενο ερευνητικό ενδιαφέρον του συγγραφέα για τον πόλεμο και τις σχέσεις εξουσίας στο πλαίσιο της Φιλικής Εταιρείας και της Ελληνικής Επανάστασης, αυτή τη φορά εστιάζει σε ένα πρόσωπο, που την ίδια στιγμή συνιστά κοινωνικό τύπο. Με αποτέλεσμα μια υποδειγματική μελέτη –για τη μεταστροφή του Καραϊσκάκη– που αξίζει να διαβαστεί, που συνδυάζει την ακαδημαϊκή αυστηρότητα με ένα λόγο σαφή και ευρύτερα κατανοητό, που αναλύει εμπεριστατωμένα ένα ζήτημα το οποίο εξακολουθεί να ανάγεται, με σχεδόν μεταφυσικό τρόπο, στην ιδιοσυγκρασία και στο χαρακτήρα του μεγάλου αυτού αγωνιστή.

Ο Τζάκης, σε όλο το κείμενο, παραμένει προσηλωμένος στην ιδέα της ιστορίας-πρόβλημα (μεταστροφή). Παρουσιάζει αυτήν την ιδέα στην κατατοπιστική εισαγωγή και την αναπτύσσει στα έξι κεφάλαια που ακολουθούν· επί της ουσίας ένα κεφάλαιο για κάθε επιμέρους ιστορία-πρόβλημα, όπως απορρέει από τους σχετικούς τίτλους: ικανός αλλά ανέστιος οπλαρχηγός· τα νέα κέντρα εξουσίας και οι τοπικοί ανταγωνισμοί· χιλίαρχος και αρματολός· ανέστιος ξανά και «διωγμένος από την Πατρίδα»· πολεμώντας για την εθνική Διοίκηση· από τους κλεφταρματολούς στον άτακτο στρατό της επανάστασης. Το κάδρο που ενώνει αυτά τα κεφάλαια είναι το ζήτημα της μεταστροφής και οι τεκμηριωμένες διαπιστώσεις που –μέσα από λειτουργικές επαναλήψεις σε διαδοχικά και διαφορετικά πλαίσια κάθε φορά– εξηγούν και ερμηνεύουν αυτή τη διαδικασία.

Η τιμή (και η αξιοπιστία) είναι κάτι που υπάρχει στα μάτια των άλλων· η ανάκτησή της προϋποθέτει τους κανόνες των άλλων και την ενσωμάτωση στους θεσμούς των άλλων. Αυτή η απλή διαπίστωση από το έργο του ανθρωπολόγου David Graeber, νομίζω ότι υπαινίσεται ένα χρήσιμο μηχανισμό σχετικά με τη μεταβατική επανένταξη της δράσης του Καραϊσκάκη σε νέα αξιακά συμφραζόμενα. Όμως, η ένταση με τους θεσμούς του υπό συγκρότηση εθνικού τύπου κράτους ήταν ένα ευρύτερο φαινόμενο, που δεν είχε σε όλες τις περιπτώσεις τα ίδια αποτελέσματα. Γι’ αυτό, σε όλο του το εύρος, το βιβλίο εστιάζει στα εκάστοτε διακυβεύματα και στο φάσμα των δυνατών εκβάσεων.

Η μεταστροφή του Καραϊσκάκη εξετάζεται ως προς την αποδιάρθρωση υφιστάμενων σχέσεων και ως προς τις δυναμικές που αποδεσμεύονται στο πλαίσιο του επαναστατικού πολέμου, με έμφαση στο χώρο της Ρούμελης, που είχε καταστεί εργαστήρι εντάσεων ανάμεσα σε ένοπλους με διαφορετικά χαρακτηριστικά, οι οποίες τροφοδοτούσαν νέου τύπου αντιπαλότητες/συμμαχίες και, μεταξύ άλλων, μια υπό όρους διέξοδο προς τα υπό διαμόρφωση υπερτοπικά πολιτικά δίκτυα (που είχαν πρόσβαση στα όργανα της εθνικής Διοίκησης). Ωστόσο, η ενοιολόγηση της μεταστροφής, δεν περιορίζεται στα όρια αυτής της περιοχής. Ο συγγραφέας προχωρά συχνά σε συγκρίσεις ανάμεσα στη Ρούμελη και την Πελοπόννησο, ενδεικτικά πάνω στο ζήτημα της υπαγωγής των ένοπλων ομάδων σε κοινές πολιτικές/στρατιωτικές αρχές και εγγράφει όλα τα τοπικά διακυβεύματα σε ευρύτερα πλέγματα σχέσεων (εθνική Διοίκηση κ.ά.).

Και το πιο βασικό, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης, η ανάλυση συνυφαίνεται με τη συγκρότηση πρωτότυπων διακρίσεων, που βασίζονται στο υλικό και επικοινωνούν με την κοινωνική θεωρία ή, με άλλα λόγια, που αντλούν από την κοινωνική θεωρία αλλά παραμένουν πολύ κοντά στο ιστοριογραφικό υλικό: το αρματολίκι και η ανεστιότητα· οι παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης της ένοπλης σύγκρουσης και η αξίωση της Διοίκησης να οργανώνει τον πόλεμο και να ορίζει τους όρους συμμετοχής σε αυτόν, εν ολίγοις ο τύπος του στρατού ως διακύβευμα· η έννοια του σύγχρονου αντάρτη, δηλαδή του στρατευμένου επαναστάτη, «ο οποίος διακρίνεται από τον παραδοσιακό άτακτο μαχητή λόγω της ισχυρής πολιτικής δέσμευσης της στρατιωτικής του δράσης στους στόχους μιας σύγχρονης πολιτικής ιδεολογίας» (σ. 23-24).

Έτσι, καταληκτικά, θα έλεγα ότι εκεί που η διαμόρφωση μιας υπόθεσης εργασίας είναι προϊόν τριβής ανάμεσα σε θεωρητικά ερεθίσματα και ερευνητικούς προσανατολισμούς· εκεί που συνδέονται γόνιμα έννοιες εσωτερικές σε έναν πολιτισμό και έννοιες που ιστορικοποιούνται και δοκιμάζονται από τον ερευνητή· εκεί οι επεξεργασίες και οι διαπιστώσεις προσφέρουν νέες ουσιαστικές ιδέες και ερμηνείες, που δεν αγνοούν την πολυπλοκότητα και την ενδεχομενικότητα των ιστορικών καταστάσεων, και κυρίως προχωρούν τη συζήτηση παραπέρα. Αυτό δεν είναι το ζητούμενο σε ένα τέτοιο βιβλίο;

*Ο Σίμος Μποζίκης είναι δρ. Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου