Η Πόλις νοσεί. Γιατί;

Της Βέρας Παύλου

ΣΑΒΒΑΣ ΜΙΧΑΗΛ, Αντι-γόνη, Αντί-θεος , Αντι-τύραννος, εκδόσεις Άγρα, σελ. 64

ΣΑΡΑ ΘΗΛΥΚΟΥ, Η Αντιγόνη στην Αϊτή, εκδόσεις Νίκας, σελ. 48

Στην εποχή της απομάγευσης, με τον ιατρικό τεχνοκρατικό λόγο να επιβάλλεται με ολοκληρωτικό τρόπο και τη μυθική, θεϊκή διάσταση του κόσμου να θάβεται, ο Σάββας Μιχαήλ επανέρχεται με το διαπεραστικό του ερώτημα: Γιατί νοσεί η Πόλις; Μας επαναφέρει δίχως άλλο στην καρδιά του Πράγματος (Das Ding) όπου κείται η αλήθεια. Μας βυθίζει στην ιστορία, στον μύθο, στην τραγωδία, συστατικά σαρκικά του ανθρώπου.

Τι πιο προφανές από το ερώτημα αυτό; Η πανδημία τώρα, όπως και τότε, και η προσπάθεια της Πόλεως να θεραπεύσει τα συμπτώματα και όχι τη ρίζα, το αίτιο. «Το ξεδίπλωμα της οιδιπόδειας τραγωδίας δείχνει ότι η Νόσος που αφανίζει τη ζωή της Πόλεως δεν είναι απλώς μια παράλογη κατάρα των θεών ή μια φυσική καταστροφή χωρίς ανθρώπινη παρεμβολή, σαν τον αστεροειδή που όπως λένε οι επιστήμονες χτύπησε ξαφνικά τη Γη και αφάνισε τους δεινόσαυρους, ούτε αποτέλεσμα ανθρώπινης παρέμβασης σε ουδέτερο περιβάλλον, μια κοινωνικοπολιτική ‘κατασκευή’. Είναι επίπτωση μιας Ύβρεως που διασαλεύει τη φυσική και την ηθικο-κοινωνική ιστορική τάξη πραγμάτων και πυροδοτεί μια μέχρι θανάτου σύγκρουση του ανθρώπου με δυνάμεις ανεξέλεγκτες, τη ‘Μοίρα’…»

Ξεκάθαρος λόγος που ανατέμνει τα έργα του Σοφοκλή, Οιδίποδα και Αντιγόνη. Στρέφει το παραπλανημένο βλέμμα εκεί που βρίσκεται η ρίζα. Στην Ύβρη. Ο Οιδίπους δεν γνωρίζει την μοιραία αιτία της πανδημίας και ρίχνεται με κάθε τίμημα στην αναζήτηση της αλήθειας. Η Αντιγόνη αντίθετα έχει πλήρη γνώση για το τι πράττει. Αν ο Οιδίποδας αντιστοιχεί στην επιμονή της ανθρωπότητας «να μην θέλει να ξέρει», πέφτοντας μοιραία πάνω στην κατάρα, η Αντιγόνη μας φέρνει αντιμέτωπους με την αλήθεια. Μήπως δεν γνωρίζουμε άραγε ότι ο άνθρωπος έχει διαπράξει Ύβρη, θέλοντας να καταστεί βιολογικά και όχι συμβολικά αθάνατος; Μήπως δεν γνωρίζουμε ότι επιχειρεί, με κάθε τεχνική παρεμβάσεων στο σώμα, να δημιουργήσει έναν υπεράνθρωπο, με αιώνια νεότητα, αθανασία, άρνηση της οδύνης; Σώμα φύσης και ανθρώπου έχουν «παραμορφωθεί». Τυφλός και κουφός όποιος δεν ήθελε να δει και ν’ ακούσει πού οδεύαμε. Ασθένειες, θάνατοι, πλημμύρες, καταστροφές. Στην Ελλάδα είχαμε το σημαίνον. Το Μάτι. Η οργή των θεών. Η φαντασίωση καλύπτει σαν πέπλο την αλήθεια, όπως τα σκουπίδια και τα τσιμέντα αφανίζουν τη Γη. To ξέσπασμα ήταν ζήτημα χρόνου. Τώρα ξέρουμε. Κι όμως στεκόμαστε στο φάρμακο, όχι στο αίτιο.

Η Αντιγόνη, για τον Σάββα Μιχαήλ, περνά μέσα από τον στοχασμό του Χαίλντερλιν, του Σέλινγκ, του Χέγκελ. Υπερασπίζεται τον άγραφο ηθικό νόμο, ενάντια στην επιβολή του νόμου του κράτους. Σημείο συνάντησης ο θάνατος και οι τελετουργίες. Ο νόμος της Νύχτας, θεϊκός, με εκπρόσωπο τη γυναίκα, συγκρούεται με το Νόμο της Ημέρας, τον ανθρώπινο, με κυρίαρχο τον άνδρα. Η σύγκρουση αυτή γεννά πολιτικά στη νεωτερικότητα το Κράτος, στο οποίο αντιπαρατίθεται η Αντιγόνη. Στον Οιδίποδα, η Πόλις νοσούσε, γιατί είχαν παραβιαστεί οι δεσμοί αίματος. Στην Αντιγόνη, η Πόλις νοσεί, κατά τον Κρέοντα διότι το μίασμα είναι η απείθαρχη και ανυπότακτη κόρη, ενώ για κείνη «η τυρρανίς και τα πολιτικά πρωτεία του Κράτους δεν είναι η απάντηση στο ερώτημα και η λύση αλλά μέρος του προβλήματος». Σε αυτή την ανακύκλωση βρισκόμαστε σήμερα. Το κράτος, με την επιβολή νόμων για την πανδημία, αγνοεί το άγραφο θεϊκό στοιχείο της φύσης, παραμένοντας εντός του κύκλου. Τα αίτια αγνοούνται. Τα φάρμακα θεοποιούνται. Είναι άραγε η απάντηση, αυτή της Αντιγόνης, η οποία ρίχνεται χωρίς «εμμεσότητα» σε μια μάχη που οδηγεί στον θάνατο καθιστώντας την Αντί-θεο;

Αναγκαίο να περάσουμε από την Αντιγόνη της Σάρας Θηλυκού, η οποία αναδεικνύει στο ποιητικό-θεατρικό της πόνημα, την θηλυκή πλευρά της που έχει αφεθεί από τον Σοφοκλή. Η επανάσταση, η γυναίκα, το θήλυ, η εξέγερση. «Μια νύμφη ανύμφευτος, μια νέα δίχως νιότη, μια αγέραστη γριά». Διαχρονική και πανανθρώπινη, ακολουθεί ως γυναίκα έναν δρόμο διαφορετικό από εκείνο της Ισμήνης. Αναζητά τα ταξίδια, την επανάσταση, την ανεξαρτησία. Απευθύνεται όχι στον Κρέοντα αλλά στο Αίμονα, πρόσωπο βουβό της ιστορίας. Η Αντιγόνη, «δέσμια του εαυτού της», ποτέ δεν θάναι ελεύθερη «να αγκαλιάσει τον Αίμονα, την αγάπη της μέσα στην κατάμεστη πλατεία των πανηγυρισμών».

Η Αντιγόνη παραπέμπει στην ίδια την Ελλάδα, καθώς ξεκινά τον στοχασμό της από την επανάσταση. «Διακόσια ολόκληρα χρόνια… Πώς να τα θυμηθεί κανείς;» Αντιπαραβάλλεται με την ίδια τη χώρα που είναι «ανεξάρτητη όχι ελεύθερη». Ταξιδεύει στην Αϊτή. «Πάντοτε έτρεχα μακριά από τον εαυτό μου/ Θήβα και Αθήνα δε με χωρούσαν/ Η Επανάσταση/ με βρήκε στην Αϊτή». Διεθνιστική, περνά από διάφορους τόπους για να βρεθεί σε μια μικρή χώρα, την Αϊτή, που αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία της και ναύλωσε καράβι με εκατό άνδρες και τόνους καφέ για να στηρίξει την Ελλάδα. Το ερώτημα επανέρχεται σήμερα στην σκλαβωμένη, υποταγμένη τελικά χώρα. «Έρχομαι Αίμων/ για να σου πω ότι κάθε θυσία μάταιη είναι/ ολότελα άχρηστη και ανώφελη/ πολύτιμη για αυτό σαν έργο τέχνης».

Η θυσία αποτελεί συνισταμένη των δυο έργων. Για τον γάλλο ψυχαναλυτή Πατρικ Γκιγιομάρ, η υπεράσπιση του νόμου συγγένειας καθιστά την Αντιγόνη δέσμια του εαυτού της και της οικογένειάς της. Η αλλαγή δεν επέρχεται όσο παραμένει και η ίδια εντός του κύκλου. Από την άλλη πλευρά, ο νόμος του κράτους, απόλυτος, γίνεται άκαμπτος. Είναι προς θάνατον και από τις δυο πλευρές. Κοινή κατάληξη των δύο έργων το «συμφιλείν». Τι σημαίνει αγάπη και συμφιλίωση στη μετανεωτερικότητα; Η αναγνώριση της ετερότητας, η ευπλαστότητα του νόμου του κράτους που εμπεριέχει τους πολίτες ως υποκείμενα που συμμετέχουν και συνδιαλέγονται. Η αποδοχή του θηλυκού μυθικού στοιχείου ως άνοιγμα στον Άλλο είναι σε θέση να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα της Νόσου, της Πόλεως, της θεραπείας της, σε ένα μίγμα πολιτικού, ηθικοσυμβολικού και ανθρωπολογικού στοχασμού και πράξης.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Κώστας Παππάς, κατασκευή, , λάμπα φθορίου 120cm, ξύλινη πινακίδα
και κάρβουνο σε χαρτί 120 x 200 εκ.