Ποιος νοιάζεται για τον Φουκώ;

Του Παναγιώτη Βούζη*

«Αν μπορεί να εξαχθεί ένα ορισμένο συμπέρασμα … αυτό είναι ότι ο κορωνοϊός αποτελεί κάτι περισσότερο από ένα παθογόνο αίτιο το οποίο απειλεί τις ζωές πολλών ανθρώπων. Σε κίνδυνο τίθεται επιπλέον η δημοκρατία από τα πρόσφατα πειράματα με τις διάφορες μορφές διακυβέρνησης έκτακτης ανάγκης … Οι κυβερνήσεις έχουν πετύχει σημαντικό τεχνοκρατικό έλεγχο των πληθυσμών τους, οι οποίοι έχουν πειθαρχηθεί –με τη σημασία που λαμβάνει ο όρος «πειθαρχία» (discipline) στα τελευταία κείμενα του Φουκώ– ώστε να επιθυμούν την ασφάλεια αντί της ελευθερίας.» (Gerard Delanty, “Six Political Philosophies in Search of a Virus: Critical Perspectives on the Coronavirus Pandemic”)

Ποιος νοιάζεται για τον Φουκώ; Πόσο και πώς έρχονται σήμερα σε επαφή με το έργο του οι ομάδες τις οποίες επηρέαζε κάποτε; Στο ερώτημα ανταποκρίνεται το άρθρο “How We Forgot Foucault” του Geoff Shullenberger, λέκτορα στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό American Affairs αυτού του καλοκαιριού. Εκεί, λοιπόν, σημειώνεται ότι o αριθμός των παραπομπών στα κείμενα του γάλλου φιλόσοφου, οι οποίες καταγράφονται στο Google Scholar, έπεσε απότομα μέσα στο 2020, μολονότι η πανδημία και οι δίχως προηγούμενο πολιτικές συνέπειές της καθιστούσαν όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρες τις αναλύσεις του Φουκώ σχετικά με τη βιοπολιτική. Η ίδια περίεργη απουσία αναφορών στο έργο του παρατηρήθηκε και στις δημόσιες συζητήσεις για τα μέτρα τα οποία επιβλήθηκαν με σκοπό την αντιμετώπιση του Covid-19. Μία εξήγηση που δίνει ο Shullenberger είναι πως η βιοπολιτική πραγμάτευση του Φουκώ βρίσκεται, κατ’ αρχάς, σε αντίθεση με τις κυρίαρχες τώρα αντιλήψεις στην Αριστερά, οι οποίες χαρακτηρίζονται από την αναγνώριση της πρωτοκαθεδρίας της επιστήμης και των ειδικών. Ένα επιφαινόμενο αυτής της αντίθεσης αντιπροσωπεύει η κριτική κατά του Giorgio Agamben, ο οποίος ριζοσπαστικοποίησε πολλές από τις φουκωικές θέσεις. Όταν ο Agamben εξέφρασε τις ανησυχίες του για τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, μετά την 9/11, υποστηρίζοντας πως η επιδίωξη της ασφάλειας με κάθε κόστος μπορεί να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μιας κατάστασης εξαίρεσης, όπου η ισχύς των νόμων και των δικαιωμάτων αναστέλλεται, αναδείχθηκε σε ήρωα για πολλούς της προοδευτικής διανόησης. Όμως, όταν από τον Φεβρουάριο του 2020 άρχισε να προειδοποιεί πως το να δίνεται απόλυτη προτεραιότητα στην αντιμετώπιση του κινδύνου από τον ιό μπορεί να έχει παρόμοια αρνητικά επακόλουθα, οι τέως σύμμαχοί του αποκήρυξαν τις παρεμβάσεις του ως επικίνδυνες και ανεύθυνες.

Ο Φουκώ, όπως επισημαίνει ο Shullenberger, υπήρξε ο προστάτης άγιος του ακαδημαϊκού κόσμου, επειδή στο έργο του υπαγορεύεται, κατά μία έννοια, ένας modus operandi μέσα στο νεοφιλελεύθερο πανεπιστήμιο. Το προηγούμενο, συν η εντρύφηση του γάλλου φιλόσοφου στη μικροφυσική της εξουσίας, εντρύφηση από την οποία προκύπτει ότι τοπικά σημεία αντίστασης μπορούν να δημιουργηθούν εντός οποιουδήποτε θεσμού, έδωσαν σε πολλούς την ευκαιρία για καριέρα. Επέτυχαν να ανελιχθούν στον ακαδημαϊκό χώρο συνδυάζοντας μια ανατρεπτική ρητορική με μια κυνική αποδοχή του συντηρητισμού του. Τέτοια άτομα αγνοούν τις αναγνώσεις των φουκωικών κειμένων, οι οποίες ανάγονται σε αποδόμηση του πανεπιστημιακού θεσμού στον οποίο εδραίωσαν την επιτυχία τους. Στις συγκεκριμένες πρακτικές εργαλειοποίησης ανήκουν και οι απόπειρες να παρουσιασθεί ο Φουκώ, στην τελευταία φάση του, ως νεοφιλελεύθερος. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα, το οποίο δεν αναφέρεται από τον Shullenberger, αποτελεί το βιβλίο των καθηγητών Mitcell Dean και Daniel Zamora The Last Man Takes LSD: Foucault and the End of Revolution, το οποίο εκδόθηκε τον Μάιο του 2021.

Η καίρια όμως απάντηση στο ερώτημα, το οποίο τέθηκε στην αρχή, εντοπίζεται στα σημεία του “How We Forgot Foucault” όπου υπονοείται ότι η έλλειψη ενδιαφέροντος σήμερα για όσα έγραψε και είπε ο γάλλος φιλόσοφος οφείλεται στον φόβο της δραστικότητας των κριτικών εργαλείων του. Ο Φουκώ εξέτασε τη συνάρτηση της γνώσης με την εξουσία. Διαπίστωσε ότι η σύγχρονη ιατρική δεν γίνεται να είναι ούτε ανυστερόβουλη ούτε απολιτική. Στον περίφημο τηλεοπτικό διάλογό του με τον Noam Chomsky, το 1971, υπογράμμισε ότι «το πραγματικό πολιτικό καθήκον σε μία κοινωνία όπως η δική μας αποτελεί η κριτική της λειτουργίας θεσμών οι οποίοι φαίνονται ουδέτεροι και ανεξάρτητοι». Σε μια επέκταση της συλλογιστικής του Shullenberger μπορεί να προστεθεί η παρατήρηση ότι συγχρόνως με τον πρώτο περυσινό εγκλεισμό απαλείφθηκε η ετερότητα (altérité) –βασικό στοιχείο στη σκέψη του Φουκώ– από τον λόγο της διανόησης: H ανατρεπτική ρητορική υποκαταστάθηκε από αυτή της συμμόρφωσης και η περίπτωση ουσιαστικής αντίθετης επιχειρηματολογίας στις αποφάσεις των ειδικών αποκλείσθηκε.

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας

Λουΐζα Βραδή, “Terra Incognita”, 2019