Η απροσδόκητη σημασία της πληροφορίας

Του Παναγιώτη Βούζη

Ο Vilém Flusser στο βιβλίο Ins Universum der technischen Bilder (στα ελληνικά μεταφράστηκε από τον Γιώργο Ηλιόπουλο και εκδόθηκε με τον τίτλο Προς το σύμπαν των τεχνικών εικόνων) επισημαίνει τη ριζική μεταβολή την οποία επιφέρει στην επιστημολογία, την οντολογία, την ηθική και την αισθητική η κυριαρχία της τηλεματικής πραγματικότητας. Η γραμμική, ιστορική συνείδηση, η διαμορφωμένη και παραγόμενη από τα κείμενα, εντοπίζεται σε έναν κόσμο ο οποίος απαιτεί να εξηγηθεί, να αποκωδικοποιηθεί και να ερμηνευθεί. Όμως η ψηφιακή πραγματικότητα αντιπροσωπεύει τη μετάβαση από την ανάγκη για συνοχή, εξήγηση, απαρίθμηση και αφήγηση, από τον ιστορικό, δηλαδή, επιστημονικό, κειμενικό και γραμμικό τρόπο σκέψης, σε μία συνείδηση με καταστατικά στοιχεία τη διασπορά, την εικονικότητα και την επιφάνεια. Κατά συνέπεια, κατηγορίες όπως αληθινό-ψευδές, φυσικό-τεχνητό, αυθεντικό-απομίμηση, σταδιακά, εγκαταλείπονται, καθώς στη θέση τους προκρίνονται άλλες, προπαντός το αντιθετικό ζεύγος αφηρημένο-συγκεκριμένο. Το διαρκώς εξαπλούμενο τηλεματικό περιβάλλον καθιστά ανενεργή την επιστημολογική κριτική στην προσέγγιση της πραγματικότητας· αποφορτίζει από την πίεση να επιτευχθεί αυτή η ίδια η προσέγγιση. Επομένως, ο άνθρωπος αποδεσμεύεται από το καθήκον της νοηματοδότησης του κόσμου και από το συνακόλουθο χρέος να παρεμβαίνει στην πορεία της ζωής του. Σύμφωνα με τον Flusser, το διακύβευμα έγκειται, πλέον, στο να συγκεκριμενοποιηθούν το κενό και το αφηρημένο, στο να πραγματοποιηθεί, δηλαδή, αυτό το οποίο, για τους φυσικούς νόμους, αποτελεί μία απειροελάχιστη πιθανότητα. Γιατί για όλες τις δυνατές καταστάσεις ανοίγονται δύο αντίθετοι ορίζοντες: Προς την κατεύθυνση της αναπόφευκτης πιθανότητας και προς την κατεύθυνση του απίθανου.

Το πιθανό και το απίθανο συνιστούν έννοιες της πληροφορικής, όπου η πληροφορία μπορεί να οριστεί ως μία απίθανη κατάσταση. Εδώ, βέβαια, πρέπει να τονιστεί ότι η λέξη «πληροφορία» ανάγεται στη λατινική informatio, η οποία σημαίνει τη διαμόρφωση, τον σχηματισμό μίας φόρμας. Η απροσδόκητη, λοιπόν, εξέλιξη, κατά την οποία κάτι αποκτά μορφή με τη συγκεκριμενοποίηση του αφηρημένου, ανταποκρίνεται, ακριβώς, στη σημασία της πληροφορίας. Το απροσδόκητα αναδυόμενο σχήμα αποτελεί μία εξαίρεση στον γενικό νόμο της αυξανόμενης εντροπίας, ο οποίος διέπει την τάση προς τη διάλυση των μορφών, καθώς τα σωματίδια κατανέμονται, σταδιακά, με όλο και μεγαλύτερη κανονικότητα στο σύμπαν και ο θερμικός θάνατος του τελευταίου αποβαίνει αναπόφευκτος. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν μηχανήματα με σκοπό να δημιουργούν πληροφορίες, να προκαλούν, άρα, καταστάσεις οι οποίες αντιβαίνουν στο πρόγραμμα του σωματιδιακού σύμπαντος, στην αδυσώπητή του ροπή προς τη διάλυση των μορφών. Συνεπώς, για τον Flusser, η απάντηση του ανθρώπου στον θερμικό θάνατο και στον καθ’ εαυτόν θάνατο είναι η πληροφορία. Η εικονική πραγματικότητα αντιστοιχεί σε μία δεξαμενή πληροφοριών, η οποία εξασφαλίζει την ανθρώπινη αθανασία. Επιπλέον, εφόσον ο σχηματισμός μίας μορφής συντελείται ενάντια στη φυσική πορεία προς την αμορφία, το απροσδόκητο εξομοιώνεται με το ωραίο. Η απιθανότητα της πληροφορίας ταυτίζεται με το αίτημα της καθαρής αισθητικής.

Εάν, όμως, συγκριθούν οι αισιόδοξες προβλέψεις του Flusser με τη μέχρι τώρα εφαρμογή των τηλεματικών δυνατοτήτων, προκύπτει το πιο απαισιόδοξο συμπέρασμα. Ιδίως η τεχνολογία της ενημέρωσης, αντί να χρησιμοποιεί την πληροφορία προκειμένου να πριμοδοτεί την ανθρώπινη αθανασία και να ικανοποιεί το αισθητικό αίτημα, προβαίνει σε μία στρατηγική διαγραφή οποιασδήποτε άλλης μορφής εκτός από αυτήν του κινδύνου και, επιτατικότερα, αυτήν του πραγματοποιημένου κινδύνου, του θανάτου. Εάν η θανατοπολιτική υπήρξε, όπως επισημαίνει ο Giorgio Agamben, καταστατικό γνώρισμα της νεωτερικής εξουσίας, θεμελιώδες χαρακτηριστικό των σύγχρονων μέσων ενημέρωσης συνιστά η θανατολογία, η ά-σχημη ρητορική, η οποία αποδομεί, αποδιαρθρώνει κάθε κοινωνικό και πολιτικό σχηματισμό εκτός από όσους συναρτώνται με την εκμηδενιστική ισχύ της εντροπίας, δηλαδή με τον όλεθρο των μορφών, τη φθορά και την αποδιοργάνωση. Ως κύριο ζητούμενο, πλέον, για τα μίντια, αναδεικνύεται η συγκροτημένη περιγραφή της διασποράς του χάους, η, όσο το δυνατόν, πιο συγκεκριμένη αναπαράσταση της διάλυσης του συγκεκριμένου. Τα μέσα αντιστρατεύονται όλα τα σχήματα τα οποία επιβεβαιώνουν τη συνοχή και τη συνέχιση των ανθρώπινων κοινωνιών, ενώ προωθούν οποιοδήποτε μόρφωμα αντιστοιχεί στην αποσάθρωσή τους.

Συνεπώς, η ειδικότερη πρόβλεψη του Vilém Flusser για την αποδέσμευση του ανθρώπου από το καθήκον της νοηματοδότησης του κόσμου και από το συνακόλουθο χρέος να παρεμβαίνει στην πορεία της δικής του ζωής, καταλήγει, σήμερα, σε μία παρωδιακή εκδοχή, αφού η επιβολή και η απίστευτη μεγέθυνση των καταστάσεων της καταστροφής και της τραγωδίας από τα μέσα ενημέρωσης, παροπλίζουν το κοινό από κάθε επιλογή εκτός από την επιλογή της παραίτησης, είτε πρόκειται για τη συμμετοχή στην ανατροπή μίας δυστοπικής πραγματικότητας είτε για την προσπάθεια του καθενός να αλλάξει την προσωπική του χειμαζόμενη ζωή. Το ψηφιακό δίκτυο μεταβάλλεται σε δεξαμενή αναρίθμητων απεικονίσεων θανάτου και η ανθρώπινη αθανασία καταντά στη διεστραμμένη παραλλαγή μίας εσαεί παρατεταμένης παθολογίας.

Boyd Webb, “Posse”, 1989, μοναδική εκτύπωση Cibachrome, 123 x 150 εκ.