Η αντίσταση των «άλλων»

Του Ιάσονα Χανδρινού*

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Κ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, Αυτόμολοι της Βέρμαχτ στο 54ο Σύνταγμα ΕΛΑΣ. Το ΧΧΙ/999 Ποινικό Τάγμα στη Μαγνησία, σελ. 100

Η ιστορία της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα παραμένει σταθερά εμπεδωμένη στην εθνική ταυτότητα των ιστορικών υποκειμένων, αναπαράγοντας τη σταθερή συνθήκη ενός αγεφύρωτου χάσματος μεταξύ κατακτητών και κατακτημένων. Το σύνολο σχεδόν της βιβλιογραφικής παραγωγής που εστιάζει στην κατοχική εμπειρία και τα πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα της περιόδου 1941-1944 αποτελεί, ουσιαστικά, μια συνισταμένη των αφηγήσεων όσων υπήρξαν θύματα των κατακτητών και εκείνων που τους αντιστάθηκαν. Οι ίδιοι οι κατακτητές παραμένουν σε μια περιοχή σκοτεινή και απρόσωπη. Μελέτες με θέμα τα κατοχικά στρατεύματα είναι ουσιαστικά συνώνυμες με την καταγραφή των αιματηρών ιχνών τους, ήτοι την αλληλουχία καταστροφών, εκτελέσεων και δολοφονιών αμάχων που συνθέτουν τη στρατηγική των αντιποίνων. Λίγες είναι οι φορές που έχουμε κοιτάξει πέρα από την εντύπωση ενός καλοκουρδισμένου και αδιαφοροποίητου συνόλου ιδεολογικά φανατισμένων στρατιωτών-θυτών.

Στην πραγματικότητα, η Βέρμαχτ στην Ελλάδα του 1943-44 έμοιαζε με ένα πραγματικό συνονθύλευμα ετερόκλητων μονάδων, μια αναγκαστική συνύπαρξη ανάμεσα σε επίλεκτα σώματα καταδρομών ή «ειδικών επιχειρήσεων» και βοηθητικές υπηρεσίες, εθνικοσοσιαλιστές των Βάφφεν Ες-Ες και εθελοντές ή επιστρατευμένους από διάφορες περιοχές της Ευρώπης (και όχι μόνο), Γερμανούς και Αυστριακούς, Ιταλούς εθελοντές, Τάταρους της Κριμαίας, Οσέτιους, Μαροκινούς και Σενεγαλέζους. Διακριτή ήταν και η παρουσία μονάδων της «αναμορφωτικής» Μεραρχίας 999, η οποία είχε συγκροτηθεί στα τέλη του 1942 από πρώην καταδίκους φυλακών και στρατοπέδων συγκέντρωσης και άλλων εκδοχών του «ανάξιου πολεμικής υπηρεσίας», κατά την κυνική διατύπωση των Ναζί, ανάμεσά τους χιλιάδες ιδεολογικοί εχθροί του Γ' Ράιχ, κομμουνιστές, σοσιαλιστές, σοσιαλδημοκράτες, αντιρρησίες συνείδησης και συνδικαλιστές, επιστρατευμένοι ως «αναλώσιμοι». Μετά από διάφορες περιπέτειες, η Μεραρχία ανασυγκροτήθηκε σε τάγματα «οχυρών πεζικού», όπως ήταν ο επίσημος τίτλος, τα οποία στάλθηκαν μαζικά στην Ελλάδα για να αξιοποιηθούν σε στατικά καθήκοντα φρούρησης στρατιωτικών εγκαταστάσεων, ενώ η ιδιαίτερη μορφολογία του ελληνικού χώρου εξυπηρετούσε τη διασπορά και, κατά συνέπεια, την αποτελεσματικότερη επιτήρησή τους (12 από τα 17 Τάγματα 999 που βρέθηκαν στην Ελλάδα, στάλθηκαν σε νησιά). Από τους «πολιτικούς» των 999, εκατοντάδες αυτομόλησαν στην Αντίσταση, πολλοί εκτελέστηκαν προσπαθώντας. Οι τύχες αυτών των «άλλων» Γερμανών δεν έχουν απασχολήσει αρκετά την έρευνα στη χώρα μας.

Αυτό και μόνο προσδίδει βαρύνουσα σημασία στο βιβλίο του Χαράλαμπου Κ. Αλεξάνδρου, Αυτόμολοι της Βέρμαχτ στο 54ο Σύνταγμα ΕΛΑΣ. Το ΧΧΙ/999 Ποινικό Τάγμα στη Μαγνησία, το οποίο κυκλοφόρησε τον περασμένο Νοέμβριο. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του ΧΧΙ/999 Τάγματος, το οποίο τον Ιούλιο του 1944 στάλθηκε στην περιοχή του Βόλου και είναι η πρώτη εξειδικευμένη ιστορική μελέτη στα ελληνικά με θέμα έναν από τους σχηματισμούς 999. Ο Αλεξάνδρου, γιος αξιωματικού του ΕΛΑΣ, είναι βαθύς γνώστης της κατοχικής ιστορίας της Θεσσαλίας και έχει δώσει ένα σπουδαίο δείγμα γραφής με το βιβλίο Μεραρχία Πινερόλο. Χρονικό της αντίστασης και του μαρτυρίου της (εκδόσεις Gruppo d’Arte, Αθήνα 2008), στο οποίο περιέγραφε τη διαδρομή της 24ης Μεραρχίας Πεζικού Pinerolo του ιταλικού κατοχικού στρατού, η οποία έδρασε στη Θεσσαλία, μετά την ιταλική συνθηκολόγηση τον Σεπτέμβριο του 1943 και την προσχώρησή της στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Αξιοποιώντας, ως ιταλομαθής, πολλές και άγνωστες ιταλικές πηγές, ο συγγραφέας έδωσε πρόσωπο στις ιταλικές κατοχικές δυνάμεις (ζήτημα με το οποίο ελάχιστοι στην Ελλάδα ασχολούνται) και φωνή στους Ιταλούς αντιφασίστες που βρέθηκαν στον ΕΛΑΣ, πιάνοντας το νήμα από εκεί που το άφηνε η αντιστασιακή βιβλιογραφία.

Το νέο βιβλίο του Αλεξάνδρου είναι ακόμη μια ομολογία πίστης του συγγραφέα στη σημασία συνδυαστικής ανάγνωσης των πηγών, τη συνθετική οπτική, την εξονυχιστική τεκμηρίωση (στην οποία κεντρικό ρόλο ρόλο παίζουν πολλές σπάνιες φωτογραφίες από το πολύτιμο αρχείο του Νίκου Στουρνάρα), το γνήσιο ενδιαφέρον για εκείνες τις ατομικές ιστορίες που αντανακλούν συλλογικές αξίες. Μολονότι τοπικής εστίασης, η μελέτη σχηματοποιείται από φιλοδοξίες πολύ ευρύτερες των γεωγραφικών πλαισίων εντός των οποίων ξεδιπλώνεται. Για μια ακόμη φορά, μέσα από άγνωστες πηγές, γερμανικές αυτή τη φορά, ο αναγνώστης παρακολουθεί στενά τους Γερμανούς αντιφασίστες του ΧΧΙ/999, το οποίο είχε το υψηλότερο ποσοστό αυτομολήσεων από κάθε άλλη στην κατεχόμενη Ελλάδα: Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο, μία στις έξι λιποταξίες Γερμανών αντιφρονούντων στον ΕΛΑΣ καταγράφηκε στην περιοχή του Βόλου. Ο Αλεξάνδρου μας παραδίδει, μεταξύ άλλων, ένα αναλυτικότατο χρονικό των «50 ημερών που συγκλόνισαν τον Βόλο» (σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση του συγγραφέα), από την 1η Σεπτεμβρίου έως τις 20 Οκτωβρίου 1944, ένα ημερολόγιο του προσκηνίου και παρασκηνίου της δράσης Ελλήνων αντιστασιακών, Γερμανών αντιφασιστών, Βρετανών και Αμερικανών αξιωματικών-συνδέσμων, που διαμόρφωσε τις συνθήκες της αποχώρησης των κατοχικών δυνάμεων από την περιοχή. Ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται πλήρως τόσο τον «ιστορικό ρόλο» των «ανεπιθύμητων» των 999, τους οποίους ενσωματώνει αρμονικά στην ιστορία του τοπικού 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ, πετυχαίνοντας τον στόχο του: Να αφηγηθεί μια αμιγώς αντιστασιακή ιστορία έξω από το εθνικό, ελληνικό πλαίσιο. Γνωρίζοντας σε βάθος τον τόπο και τα πρόσωπα, ο συγγραφέας επικοινωνεί αρμονικά με το διεθνές πλαίσιο. Η διαχείριση του θέματος γίνεται με έναν τρόπο ο οποίος δεν υποβαθμίζει τους Γερμανούς αυτόμολους σε μια «εξωτική», ανεκδοτολογική υποσημείωση στην ιστορία του ΕΛΑΣ, αντίθετα τους αναδεικνύει σε εξέχον παράδειγμα της διεθνικότητας η οποία χαρακτήρισε όλα τα αντιφασιστικά και απελευθερωτικά κινήματα στη χιτλερική Ευρώπη.

* Ο Ιάσονας Χανδρινός είναι ιστορικός, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Ρέγκενσμπουργκ

Ηλίας Παπαηλιάκης, Μοναχός σε χαμηλό ορίζοντα, 200 x 200 εκ.