Ο Ζίζεκ φοβάται

Του Παναγιώτη Βούζη* 

Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ φοβάται. Στη συνέντευξή του στην εφημερίδα Berliner Zeitung στις 2 Δεκεμβρίου1, μεταξύ άλλων, αναφέρει ότι, εξαιτίας της πανδημικής κρίσης, βρίσκεται σε κατάσταση κατάθλιψης. Είναι εβδομηνταενός ετών, έχει διαβήτη και σχετικά χαμηλή πίεση. Πληροί, λοιπόν, όλες τις προϋποθέσεις για να συναριθμείται στην ομάδα των ευπρόσβλητων από τον ιό. Τον Αύγουστο επισκέφθηκε τις σλοβενικές ακτές, όμως δεν πλησίασε τη θάλασσα. Έμενε διαρκώς στο διαμέρισμά του. Τώρα, αδημονεί για τον εμβολιασμό. 

Δηλώνει, επιπλέον, ότι προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες τις οποίες διαμόρφωσαν τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας. Συνήθισε την απομόνωση με τη βοήθεια του υπολογιστή του. Ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι, χάρη στο διαδίκτυο, συνδέονται κοινωνικά περισσότερο από όσο εδώ και πολύ καιρό. Τάσσεται υπέρ του αυστηρού εγκλεισμού. Στις διαμαρτυρίες και τις συγκρούσεις με πυρήνα το σύνθημα Black Lives Matter διακρίνει μία διεστραμμένη ηδονή. Θεωρεί πως πρόσφεραν την ευκαιρία στους αριστερούς για έναν αγώνα της παλιάς σχολής. Ειρωνικά αναφέρει πως ανησυχούσε, στο διάστημα της έξαρσης των διαμαρτυριών, μήπως οι διαδηλωτές θελήσουν να απαλλαγούν από τον Καντ και τον Χέγκελ, επειδή κάποιες θέσεις τους θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, σήμερα, ρατσιστικές. Πιο κάτω στη συνέντευξη, παραθέτει την επισήμανση του κοινωνιολόγου Μπρούνο Λατούρ, ότι αυτή η πανδημία συνιστά ένα μόνο μικρό δείγμα από την πραγματική κρίση η οποία επίκειται: Άλλοι ιοί, μεγάλης κλίμακας καταστροφές και προπάντων η υπερθέρμανση του πλανήτη. Έτσι ο Ζίζεκ συνηγορεί υπέρ μίας ελπίδας η οποία απορρέει από την απελπισία, και αποκτάται, εφόσον οι άνθρωποι αποδεχτούν το γεγονός ότι ο παλιός τρόπος της ζωής έληξε και συμμορφωθούν προς τη νέα πραγματικότητα. Τον φιλόσοφο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, τον πιο σημαντικό επικριτή της διαχείρισης της πανδημικής κρίσης από τις κυβερνήσεις παγκοσμίως, τον ταυτίζει με τον Τζάρεντ Κάσνερ, τον γαμπρό του Τραμπ. 

Στη διαδικτυακή παρέμβασή του της ογδόης Οκτωβρίου, με τον τίτλο «Το πρόσωπο και η μάσκα», ο Αγκάμπεν υπογραμμίζει ότι το πρόσωπο ισοδυναμεί με την ανοιχτότητα του ανθρώπου προς τους άλλους, με την καθαρή, άρα, επικοινωνιακότητα, ώστε ανάγεται στο κατεξοχήν πεδίο της πολιτικής. Χάρη σε αυτό, οι άνθρωποι αλληλοαναγνωρίζονται και αλληλοεπιθυμούνται, αντιλαμβάνονται τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, την απόσταση και την εγγύτητά τους. Συνεπώς, σύμφωνα με τον Αγκάμπεν, όταν ένα κράτος καλύπτει τα πρόσωπα των πολιτών του με μάσκες, εξαλείφει κάθε πολιτική διάσταση, δημιουργεί άτομα τα οποία έχουν χάσει τους δεσμούς της κοινότητας. Τις προηγούμενες διαπιστώσεις ο Ζίζεκ δεν τις δέχεται. Δηλώνει φροϋδικός, οπότε δεν δίνει σημασία στο πρόσωπο. Ωραία, υπάρχουν οι μάσκες. Την ύστατη όμως μάσκα συνιστά το πρόσωπο, γιατί ψεύδεται. Τα μάτια κάποιου, προσθέτει, ίσως λένε την αλήθεια και μπορείς ακόμη να τα βλέπεις, παρά τη μάσκα. Τέλος, ερωτώμενος αν ανησυχεί για τον έλεγχο στον οποίο υπόκεινται οι άνθρωποι στο πλαίσιο των αντιπανδημικών μέτρων, αποκρίνεται αρνητικά, με βάση το επιχείρημα πως εδώ και δέκα ή είκοσι χρόνια κυβερνήσεις και εταιρείες, όπως η Facebook και η Google, έχουν απόλυτη πρόσβαση στους χειρισμούς και στα δεδομένα των πολιτών. Υποστηρίζει πως οι σημερινοί τρόποι επιτήρησης –για παράδειγμα η Corona-Warn-App, μία εφαρμογή, την οποία προωθεί η γερμανική κυβέρνηση, για την ψηφιακή παρακολούθηση των επαφών με άτομα θετικά στον ιό2– αποδεικνύονται, συγκριτικά, αθώοι. Άλλωστε, στο ξεκίνημα της πρώτης καραντίνας, ο Ζίζεκ είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο το οποίο απαντούσε ξανά στον Αγκάμπεν, με τον παρωδιακά φουκωικό τίτλο «Επιτήρηση και τιμωρία; Ναι, παρακαλώ!». Τον Μάιο κυκλοφόρησε η Πανδημία! : Ο Covid – 19 συγκλονίζει τον κόσμο, το τελευταίο και απολύτως εναρμονισμένο με την τωρινή συγκυρία βιβλίο του. 

Το ζήτημα είναι αν αξίζει κάποιος να αφιερώνει την προσοχή του στα κείμενα ή στα λεγόμενα οποιουδήποτε τέτοιου διανοούμενου. Πρώτον, επειδή από τη σφαίρα των μαζικών μέσων ενημέρωσης εισάγει στη σφαίρα της θεωρίας τον φόβο ως σύμπτωμα. Δεύτερον, επειδή υιοθετεί την επιχειρηματολογία των μίντια και βασίζεται, χωρίς καμία επιφύλαξη, στα στοιχεία τα οποία αυτά ανακοινώνουν. Κατά συνέπεια, στη σκέψη του εγγράφονται κυρίαρχα αντιθετικά ζεύγη, όπως τα θετικός (στον ιό) – αρνητικός, ασθενής – μη ασθενής, και προσεχή αντιθετικά δίπολα, όπως εμβολιασμένος – μη εμβολιασμένος, κοινωνικά αποδεκτός – περιθωριοποιημένος. Από μια σκέψη έτσι οργανωμένη βάλλονται οι θεωρίες του σώματος οι αντιπροσωπευόμενες από τον Μισέλ Φουκώ, τη Τζούντιθ Μπάτλερ, τον Ακχίλ Μπέμπε και πολλούς ακόμη. Το σώμα, το οποίο αποτελεί, για τις τελευταίες, τον δείκτη της καταπίεσης ενός έθνους, μιας τάξης, μιας μειονότητας, του γυναικείου φύλου, μετατρέπεται σε αποκλειστικά κλινικό αντικείμενο. Συνακόλουθα, η πολιτική επιρροή των συγκεντρωμένων σωμάτων απαλείφεται, η επιτελεστικότητα της διαδήλωσης καταργείται. Για τους προηγούμενους λόγους, οι Σλάβοϊ Ζίζεκ μπορούν να μιλούν, να γράφουν, να φοβούνται, αλλά κανείς να μην ενδιαφέρεται. 

*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ Φιλολογίας 

1 Ευχαριστώ τον Χαράλαμπο Χατζηλιάδη, ο οποίος μου επεσήμανε τη συνέντευξη. 

2 Κάτι παρόμοιο αποτελεί για την Ελλάδα η COVIDSafe app.

Διώτης Θωµάς, τμήμα από την εγκατάσταση “The Akathist Chair”, 2019