Βιοπολιτική

ΜΙΧΑΛΗΣ Κ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Άουσβιτς, το τέλος του ανθρώπου: Εγχειρίδιο για τον ναζισμό, εκδόσεις Μανδραγόρας, σελ. 125 

Το βιβλίο του Μιχάλη Παπαδόπουλου αποδεικνύεται αξιόλογο όχι μόνο επειδή καταχωρίζεται στη βιβλιογραφία για το επίκαιρο ζήτημα της βιοπολιτικής αλλά και επειδή προσκομίζει ένα μεγάλο πλήθος σχετικών, συχνά ανατριχιαστικών στοιχείων. Ο συγγραφέας επικεντρώνεται στη μαζική εθελούσια εμπλοκή της γερμανικής ιατρικής και, ειδικότερα, της ψυχιατρικής στα εγκλήματα κατά την περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού. Για να φωτίσει το συγκεκριμένο φαινόμενο, ξεκινά από την καταγωγή των τάσεων οι οποίες το διαμόρφωσαν, από τις θεωρίες δηλαδή, στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες του δέκατου ένατου και των αρχών του εικοστού αιώνα, για την ευγονική, τον εκφυλισμό και την ευθανασία. 

Η ευγονική βασίστηκε σε δύο ιδεολογήματα: Πρώτον, η κάθε είδους διαφορετικότητα και απόκλιση από τον μέσο όρο, όπως η ομοφυλοφιλία, η επιληψία, η εγκληματικότητα και ο αλκοολισμός, κληρονομείται. Δεύτερον, τα αποκλίνοντα ή ανάπηρα ή ψυχασθενή άτομα επιβαρύνουν την κοινωνία. Συνακόλουθα, προτάθηκε και, σε ικανό ποσοστό, εφαρμόστηκε μία σειρά ευγονικών πρακτικών. Το 1907, η πολιτεία της Ινδιάνα θέσπισε νόμο ο οποίος επέβαλε την αναγκαστική στείρωση. Το ίδιο έπραξαν, το 1934 και το 1935, η Σουηδία, η Νορβηγία και η Φινλανδία. Η θεωρία του εκφυλισμού προέρχεται από τον γάλλο φρενολόγο Augustin Morel (1809-1873), σύμφωνα με τον οποίο το άτομο υφίσταται μία ψυχική διαστροφή, εξαιτίας αρνητικών περιβαλλοντικών και ηθικών παραγόντων, η οποία, επίσης, κληρονομείται. Την κατεξοχήν εκφυλισμένη τάξη συνιστά, για τον Morel, το προλεταριάτο και την καθ’ υπερβολήν εκφυλισμένη ομάδα απαρτίζουν όσοι εξεγείρονται κατά της εξουσίας. Όσον αφορά την ευθανασία, τo 1920, κυκλοφόρησε το βιβλίο του νομικού Karl Binding και του ψυχίατρου και νευροπαθολόγου Alfred Hoche Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens (Η νομιμοποίηση της εξόντωσης της ανάξιας ζωής), όπου προάγεται η ιδέα της θανάτωσης των «πνευματικά νεκρών, των κατώτερων και των ελαττωματικών ανθρώπων». 

Η απώτερη επιδίωξη, στο Εγχειρίδιο του Μιχάλη Παπαδόπουλου, έγκειται στη συμβολή για τη μη επανεγκαθίδρυση της ναζιστικής ιδεολογίας. Όμως, στην πραγματικότητα, το βιβλίο απλώνεται πέρα από το πλαίσιο το οποίο καθορίζει, ασκώντας, σε ένα συμπληρωματικό επίπεδο, κριτική στη νεωτερικότητα, στην ιατρική και στη βιοπολιτική και αφήνοντας ανοιχτά δύο καίρια ερωτήματα. 

Κατ’ αρχάς, από το ίδιο το υλικό, το οποίο παρατίθεται στο Εγχειρίδιο, καταφαίνεται ότι οι ιδεολογικές βάσεις του ναζισμού είναι πολύ προγενέστερές του, αφού συναντώνται στη δυτική κουλτούρα, ήδη από τον δέκατο ένατο αιώνα. Ο Enzo Traverso στο βιβλίο του Οι ρίζες της ναζιστικής βίας: Μία ευρωπαϊκή γενεαλογία (μετάφραση Νίκος Κούρκουλος) επισημαίνει ότι η ευγονική, ο κοινωνικός δαρβινισμός και η φυλετική υγιεινή, που πρόσφεραν στον ναζισμό κάποια από τα θεμέλια της κοσμοθεωρίας του, ανήκαν στη δυτική νεωτερικότητα και είχαν βρει ερείσματα στους φιλελεύθερους θεσμούς της και ενθουσιώδεις εκπροσώπους σε πλατιά στρώματα επιστημόνων και διανοούμενων εθνικιστών, φιλελεύθερων, συντηρητικών, ακόμη και σοσιαλιστών (σελίδα 164). 

Κατά δεύτερον, εγείρεται στο Εγχειρίδιο ένα μεγάλο θέμα σχετικά με τη διαχρονική ευθύνη των γιατρών. Γιατί είναι βολικό να περιορίζονται τα ιατρικά εγκλήματα στην περίοδο της χιτλερικής διακυβέρνησης, αλλά αυτό αποδεικνύεται, ταυτόχρονα, ανιστόρητο. Για παράδειγμα, αναδεικνύεται, στην περίπτωση του Augustin Morel πιο πάνω, η συμπόρευση της ιατρικής με την κυρίαρχη κοινωνική και ηθική τάξη. Ως καταληκτικό κεφάλαιο του βιβλίου περιλαμβάνεται η ομιλία του δόκτορος Franck Schneider, προέδρου της Γερμανικής Ψυχιατρικής και Νευρολογικής Εταιρείας για τον ρόλο των ψυχιάτρων υπό το ναζιστικό καθεστώς. Η ομιλία αρχίζει με τα ακόλουθα: «Κατά τη διάρκεια της περιόδου του εθνικοσοσιαλισμού, οι ψυχίατροι καταδίκασαν ανθρώπους, τους είπαν ψέμματα παρά την εμπιστοσύνη που οι ασθενείς επέδειξαν στο πρόσωπό τους, τους πρόδωσαν.». Αυτή η δήλωση, γενικότερα για γιατρούς, δεν θα ευσταθούσε σε άλλες εποχές ή και σήμερα; 

Τέλος, το βιβλίο του Μιχάλη Παπαδόπουλου μπορεί να μετατραπεί σε βήμα για μία ευρύτερη κριτική της βιοπολιτικής. Ο ναζισμός αποτέλεσε το πρώτο ακραιφνές βιοπολιτικό σύστημα. Σήμερα, παγιώνεται παγκοσμίως ένα δεύτερο, ομόλογο σύστημα, το οποίο, μάλιστα, τοποθετείται στον αντίποδα του εθνικοσοσιαλισμού, αφού αντί της νεκροπολιτικής του τελευταίου εφαρμόζει την πολιτική της διατήρησης της ζωής, με κάθε τρόπο. Στο Homo sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή (μετάφραση Παναγιώτης Τσιαμούρας), ο Giorgio Agamben γράφει ότι «Το νέο (νεωτερικό) πολιτικό σώμα της Δύσης συγκροτείται από τα απολύτως φονεύσιμα σώματα των υπηκόων.» (σ. 199). Μήπως, λοιπόν, αντί του προηγούμενου, στη μετανεωτερική, πλέον, εποχή το πολιτικό σώμα συγκροτείται από τα επιβιώνοντα, με κάθε τρόπο, σώματα των υπηκόων; Μήπως το αποτέλεσμα της σύγχρονης κυρίαρχης ιδεολογίας αντιπροσωπεύει, στο εξής, μία χωρίς αυτοδιάθεση, παρατεταμένη και απογυμνωμένη ζωή; 

Παναγιώτης Βούζης

Κώστας Τσόκλης, Signe d’ effacement (Σύμβολο διαγραφής), 1961,τσιμέντο και ακρυλικό σε λινάτσα, 145,5 x 113,5 εκ.