Το ψυγείο της μνήμης

ΑΚΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ, Ρηχό νερό, σκιές, εκδόσεις Κίχλη, σελ. 163

ΤΗΣ ΚΩΣΤΟΥΛΑΣ ΜΑΚΗ

Ένας από τους ήρωες του βιβλίου διαπιστώνει: «Κάποια πράγματα απλώς δεν γίνεται να μη συμβούν» (σ. 19). Στο κείμενο παρατίθενται αυτά τα συμβάντα και οι στιγμές της ζωής των κατοίκων τού Πρίπιατ, μια μέρα πριν και δυο μέρες μετά την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα «Β. Ι. Λένιν» στο Τσερνόμπιλ. Επομένως, τα γεγονότα έχουν συμβεί και αποτελούν, μετά και την εκκένωση της πόλης, «αμετάκλητη» ιστορία. Παράλληλα, συγκροτούνται πολλαπλές αφηγήσεις από τις μνήμες και τις ιστορίες των ανθρώπων κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Από «το ψυγείο της μνήμης» (σ. 22) κατασκευάζονται επιθυμίες, ιδεολογίες και ποικίλα συναισθήματα, την ίδια στιγμή που οι σχέσεις βρίσκονται διαρκώς σε καθεστώς διαπραγμάτευσης και αλλαγών. Η μνήμη εξάλλου, καθώς διατρέχει την ιστορία, δεν μπορεί να οδηγεί στη λήθη. «…Για να ξεχάσεις κάτι, πρέπει να το κάνεις με το στανιό να ταξιδεύει μαζί σου - χωρίς διακοπή, χωρίς εξαιρέσεις» (σ. 35). Αυτό κάνει και ο συγγραφέας, δηλώνοντας ότι την ιστορία τη γράφουν οι άνθρωποι-σκιές, «οι αόρατοι, εκείνοι που δεν τους πρόσεξε κανείς» (σ. 88). Ωστόσο, η κατασκευή της ιστορίας δεν είναι παράθεση γραμμικών γεγονότων στον χρόνο. Διασταυρώνεται με τις ιστορίες των πρωταγωνιστών/πρωταγωνιστριών του βιβλίου και τις διαρκείς συνέπειες των γεγονότων στις ζωές τους.

Με τα ζιγκ ζαγκ των ιστορικών γεγονότων, το «πριν» και το «μετά», προτάσσεται η ελπίδα ότι «το νερό, ακόμα και το πιο ρηχό, πάντα βρίσκει τον δρόμο προς τη θάλασσα». Η ζώσα μνήμη συγκροτείται από τη λεπτομερή καταγραφή της καθημερινότητας, τις σχέσεις και τις επιθυμίες των ανθρώπων στο παρελθόν, στο παρόν και το μέλλον. Στο βιβλίο περιγράφονται χαμένοι έρωτες που πάντα τους θυμούνται, δωσίλογοι και δολοφόνοι, ερωτευμένα ζεύγη, παιδιά που παίζουν τους υπερήρωες. Ο έρωτας και η ποίηση διατηρούν την επιθυμία ακμαία, αντιτιθέμενοι στο εφικτό και τα προτάγματα ρεαλισμού. Όσα συμβαίνουν, χωρίς εξιδανικεύσεις, συνομιλούν με την «απομάγευση του κόσμου» και την κατάρρευση της σοβιετικής πραγματικότητας. Η αποκαθήλωση ανθρώπων και ιδεολογιών, μια σύνθετη μνημονική διαδικασία, γίνεται αφορμή για τον Παπαντώνη να προβεί σε μια κριτική αποτίμηση του σοβιετικού σοσιαλισμού, αλλά και σε μια τρυφερή παρακολούθηση των ηρώων/ηρωίδων του.

Αντί για ηθικές προτροπές, ο συγγραφέας προβαίνει σε πολλαπλές τοποθετήσεις, αναγνωρίζοντας τον διλημματικό και υποκειμενικό χαρακτήρα της μνήμης. Στο βιβλίο οι παππούδες και οι γιαγιάδες λειτουργούν ως «καταφύγια» των παιδιών, αφετηρίες ανάγνωσης του κόσμου και διαμεσολαβητές ανάμεσα στην παιδικότητα και τον ενήλικο κόσμο. Εξάλλου, το βιβλίο είναι αφιερωμένο στις γιαγιάδες και τους παππούδες του Παπαντώνη. Επισημαίνοντας ότι η μνήμη και η ιστορία συνδέονται με την επινόηση και τον μετασχηματισμό, ο συγγραφέας αφουγκράζεται τις ιστορίες των ανθρώπων ανάμεσα στα κατακλυσμιαία γεγονότα καταστροφής.

Στα προσωπικά, κοινωνικά και πολιτικά ερωτήματα που συνεχώς προκύπτουν και με μότο τη φράση του Σαίξπηρ από την τρικυμία «ό,τι είναι παρελθόν είναι πρόλογος», ο Παπαντώνης επιλέγει μια διαρκώς ανοιχτή συνομιλία. Παράλληλα, μας προσκαλεί να τοποθετηθούμε και να προβληματιστούμε για τα δικά μας «μπρος-πίσω» στο εδώ και τώρα. Το δικό μας «μεταχθές» και «προαύριο»[1]. Με τη γνωστή ώριμη και ποιοτική γραφή του ο Παπαντώνης δομεί μια παγκόσμια γενεαλογία ανάμεσα σε πρόσωπα οικεία, αλλά και ξένα.

---

[1] Βούλγαρης, Κ. (2014) Το μεταχθές και το προαύριο. Αθήνα: (.poema.) εκδόσεις.

Χριστίνα Μήτρεντσε, Home Is The Net -BookScape VI, 2019, 

κολάζ, παλιά σκληρόδετα βιβλία, μεταξοτυπία, γράμματα βινυλίου, κορδέλες, ξύλο, 

80 x 100 εκ.