Πρώιμη οθωμανική πόλη

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Άρτεμις Ποταμιάνου, Which side are you on?, 2019, εγκατάσταση, φωτ. Χ. Δουλγέρης

Επτά περιπτώσεις από τον νοτιοβαλκανικό χώρο. Αδριανούπολη - Σέρρες - Καστοριά - Τρίκαλα - Λάρισα - Θεσσαλονίκη - Ιωάννινα

ΤΟΥ ΦΩΚΙΩΝΑ ΚΟΤΖΑΓΕΩΡΓΗ

Όταν μιλάμε για «οθωμανική πόλη» δεν αναφερόμαστε σε όλη την αχανή έκταση που κάλυπτε κάποια στιγμή η οθωμανική αυτοκρατορία. Με πολιτισμικούς και πολεοδομικούς όρους, η περιοχή των Βαλκανίων και της δυτικής Μικράς Ασίας αποτέλεσε τη γεωγραφική έκταση, εντός της οποίας αναπτύχθηκε η αρχική μορφή των οθωμανικών πόλεων. Με άλλα λόγια, είναι η περιοχή, όπου οι Οθωμανοί άφησαν το αρχικό αποτύπωμά τους στον αστικό σχεδιασμό και διαμόρφωσαν την όποια έννοια της «οθωμανικής πόλης». Κεντρικής σημασίας στοιχείο ήταν το ότι επρόκειτο για μια αμιγώς χριστιανική περιοχή, με μηδενική προΰπαρξη του Ισλάμ. Άρα, αυτό το στοιχείο, σε συνδυασμό με το τελείως διαφορετικό –σε σχέση με την περιοχή– ισλαμικό και τουρκικό πολιτισμικό φορτίο των νέων κυριάρχων, αποτελούσε πρόκληση και οδηγούσε σε πιεστικά άμεσες διευθετήσεις του αστικού χώρου και των κοινωνιών από τους νέους κυρίαρχους.

Η γνώση της αστικής δομής των υστερο-μεσαιωνικών πόλεων αποτελεί προϋπόθεση για να μελετηθεί η νέα χωροταξική και κοινωνική διευθέτηση που έφεραν οι Οθωμανοί. Έτσι, η οργάνωση του μεσαιωνικού χώρου και της κοινωνίας με α) την ακρόπολη ως στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο της διοίκησης, αλλά και περιοδικό καταφύγιο της άρχουσας τάξης· β) την κάτω τειχισμένη πόλη ως χώρο συσσώρευσης των θρησκευτικών και οικονομικών λειτουργιών, και κατοίκησης της μεσαίας τάξης και του κύριου πληθυσμιακού όγκου· και γ) τα προάστια με την κατεξοχήν εμπορική σημασία και μια άγνωστη μορφή κατοίκησης, αντιστράφηκε πλήρως από το νέο αστικό πρότυπο των Οθωμανών.

Πρόκειται, από μια άποψη, για τη μετάβαση από τον στρατιωτικό χαρακτήρα της υστερο-μεσαιωνικής πόλης στον εμπορικό της πρώιμης νεότερης. Ωστόσο, και στην περίπτωση των υστερο-μεσαιωνικών πόλεων, εκτός του ότι τα γραπτά και αρχαιολογικά δεδομένα είναι φτωχά, δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε έναν μόνο τύπο πόλεων, αλλά σε διαφορετικούς, οι οποίοι παρεκκλίνουν, λιγότερο ή περισσότερο, από τον παραπάνω αναφερθέντα.

Κεκτημένο της πρόσφατης έρευνας είναι και η αναζήτηση μιας λογικής αστικού σχεδιασμού από τους Οθωμανούς, αφού η ιδέα της «τυχαίας» και «ανοργάνωτης» οθωμανικής πόλης έχει από καιρό απορριφθεί.

Για την πρώιμη περίοδο (τέλη 14ου-τέλη 15ου αι.) ο ρόλος των κτιρίων τύπου «ζαβιγιέ-ιμαρέτ σχήματος Τ» φαίνεται ότι υπήρξε καθοριστικός για τη διαμόρφωση της νέας πόλης. Από την άλλη, παρ’ όλο που ο ρόλος του κράτους δεν αμφισβητείται, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται και από τον ρόλο των συνοριακών πολέμαρχων στον τομέα του αστικού σχεδιασμού. Έτσι, ο βασικός κτιριακός τύπος, που χαρακτηρίζει την πρώιμη οθωμανική πόλη, εντάσσεται μέσα στο πολιτισμικό περιβάλλον αυτών των συνοριακών πολεμάρχων, το οποίο δεν ήταν ξένο από αυτό των ηγεμόνων, εφόσον αντλούσε από την κοινή μήτρα, που ήταν η Μικρά Ασία των Σελτζούκων και των τουρκομανικών μπεηλικιών. Το δεύτερο στοιχείο που συμβαδίζει με τον κτιριακό τύπο είναι η παρουσία τεχνιτών. Εφόσον αυτό το στοιχείο έλκει την καταγωγή του από τις κοινότητες των αχήδων της Μικράς Ασίας, τότε κι εδώ έχουμε να κάνουμε με την ίδια μήτρα που χρησιμοποιείται για να διαμορφώσει τον κοινωνικό ιστό, παράλληλα με τον πολεοδομικό που είχε αναλάβει ο τύπος του «ζαβιγιέ-ιμαρέτ».

Κατά συνέπεια, οι Οθωμανοί εγκεντρίζουν ή εγχύνουν τα συστατικά στοιχεία της αντίληψής τους περί πόλης μέσα στο βυζαντινο-σλαβικό αστικό περιβάλλον, χωρίς να το εξαλείψουν, αλλά αναδιευθετώντας το και δημιουργώντας έτσι τη δική τους πολεοδομική σύνθεση. Αυτή τη σύνθεση, η οποία δεν είχε κάτι εγγενώς πρωτότυπο, οι ερευνητές την ονόμασαν οθωμανοποίηση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερμηνείας, τα βασικά συστατικά που χαρακτηρίζουν την οθωμανική πόλη –αλλά και την ισλαμική– σύμφωνα με τη βιβλιογραφία και κάποιες οθωμανικές πηγές –δηλαδή το τέμενος της Παρασκευής και η αγορά– δεν παρατηρούνταν αμέσως μετά την κατάκτηση, αλλά έπονταν χρονικά∙ ειδικά για την αγορά, αυτή αναπτυσσόταν σταδιακά.

Ο ρόλος της κεντρικής εξουσίας στον αστικό σχεδιασμό δεν υποβαθμίζεται, αλλά μάλλον μετριάζεται και αντανακλά τις δυναμικές σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στον σουλτάνο και στις διάφορες ελίτ (συνοριακούς πολέμαρχους και διορισμένους περιφερειακούς διοικητές). Η ανέγερση του τεμένους της Παρασκευής ήταν μια κεντρική επιλογή και απηχούσε τη σημασία που έδινε ο ηγεμόνας σε κάποιες πόλεις. Έτσι, όχι μόνο αποτυπώνεται η σουλτανική παρουσία σε πόλεις μέσα από μια διαδικασία ισχυροποίησής της μέχρι τη βασιλεία του Σουλεϊμάν, όταν και ολοκληρώνεται η οθωμανοποίηση όλων των πρώιμα κατακτημένων βαλκανικών πόλεων, αλλά αποτελεί και argumentum ex silentio για την έλλειψη σημασίας για το κράτος ενός διοικητικού κέντρου, λόγω της απουσίας της σουλτανικής εξουσίας ως χορηγού/πάτρωνα σε τέτοιες πόλεις. Άρα, η κρατικιστική προσέγγιση που ενέχουν στο σκεπτικό τους οι πρόσφατες μελέτες δεν οφείλεται σε μια φετιχιστική πρόσληψη του κρατικιστικού μοντέλου διακυβέρνησης, όπως αυτό διατυπώθηκε από τους Τούρκους ιστορικούς του 20ού αιώνα. Περισσότερο είναι η απόρριψη της οριενταλιστικής προσέγγισης περί του τυχαίου και ανοργάνωτου στον αστικό σχεδιασμό των οθωμανικών πόλεων, που ώθησε τους νεότερους ερευνητές να διακριβώσουν την πολιτική της κεντρικής εξουσίας στον αστικό σχεδιασμό.

Το βιβλίο κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βιβλιόραμα

Ο Φωκίων Κοτζαγεώργης διδάσκει στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ