Τι είναι Ζωή;

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΝΕΤΑΣ, Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 356

Ο ηθικός νόμος […] είναι, απλώς, γεγονός […] Θεωρώ την εντυπωσιακή του ύπαρξη ως ένδειξη ότι βρισκόμαστε στο ξεκίνημα μιας βιολογικής μεταβολής από μια εγωιστική σε μια αλτρουιστική γενική στάση, στην οποία ο άνθρωπος θα είναι έτοιμος να γίνει ένα κοινωνικό ον. Για ένα μοναχικό ζώο, ο εγωισμός είναι μια αρετή που τείνει να διατηρεί και να βελτιώνει τα είδη. Σε οποιοδήποτε είδος κοινωνίας γίνεται καταστρεπτική κακία. Ένα ζώο που αρχίζει να δημιουργεί κοινωνίες χωρίς ιδιαίτερα περιοριστικό εγωισμό θα εξαφανιστεί. Πολύ μεγαλύτερα φυλογενετικά είδη που σχηματίζουν κοινωνίες, όπως οι μέλισσες, τα μυρμήγκια και οι τερμίτες, έχουν εγκαταλείψει τελείως τον εγωισμό

ΕΡΒΙΝ ΣΡΕΝΤΙΝΓΚΕΡ

Το παράθεμα που προηγείται, λόγια ενός εκ των ιδρυτών της κβαντικής μηχανικής και εκ των πρώτων φυσικών που ασχολήθηκαν με το «πρόβλημα της ζωής», νομίζω πως είναι εντελώς κατάλληλο προκειμένου να εισαχθούμε στο σπουδαίο βιβλίο του Γιάννη Μανέτα. Γιατί δείχνει με γλαφυρή σαφήνεια πως δεν έχουμε να κάνουμε με ένα «στενά» βιολογικό ερώτημα, αλλά αντίθετα με μια θεματική που εκβάλλει ορμητικά στις περιοχές της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας, ακόμη.

Το βιβλίο του Μανέτα είναι πραγματικά σπουδαίο λόγω της προφανούς σημασίας του θέματος, λόγω της ευρύτητας –κυριολεκτικά και μεταφορικά- της προσέγγισής του και, βέβαια, λόγω της εξαιρετικής εμβρίθειας με την οποία το αναπτύσσει.

Το αντικείμενο του βιβλίου είναι όλα όσα μπορούν να μας οδηγήσουν σε μια περιεκτική και σαφή αντιμετώπιση του μείζονος –και φιλοσοφικού- ερωτήματος: Τι είναι η ζωή; Μπορεί να δοθεί κάποιος ορισμός της; Έχει νόημα να αναζητούμε κάτι τέτοιο; Ή, όντας από εκείνες τις έννοιες που όσο τις πλησιάζεις τόσο σου διαφεύγουν, πρέπει να την αντιμετωπίσουμε χρηστικά, που πάει να πει δια μέσου της χρήσης της στις προτάσεις του λόγου των επιστημών της Ζωής –και νάμαστε ευχαριστημένοι έστω με αυτό το «λίγο».

Διαβάζοντας το βιβλίο κατανοούμε πως τα όσα ξέρουμε για το θέμα είναι πολύ περισσότερα από όσα φανταζόμαστε –και, την ίδια στιγμή, αδυνατούν να δώσουν μια οριστική και «πλήρη» απάντηση.  

Ο Μανέτας δίνει έναν ορισμό της ζωής, που μπορεί  να αποτελέσει μια καλή εκκίνηση για την προσέγγιση του ζητήματος. Ζωή είναι, λοιπόν, ένα αυτοσυντηρούμενο χημικό σύστημα με ικανότητα δαρβινικής εξέλιξης. Και, σε ό,τι αφορά τον ειδικότερο χαρακτήρα του «χημικού συστήματος», σημειώνει πως στηρίζεται στη χημεία πολυμερών με βάση τον άνθρακα και εμφανίζεται σε υδατικά διαλύματα. Το πρώτο μέρος του βιβλίου (Η ζωή σήμερα) διερευνά και υποστηρίζει αυτόν τον αρχικό ορισμό δίνοντάς μας τις αναγκαίες γνώσεις χημείας, κυτταρικής, μοριακής και εξελικτικής βιολογίας προκειμένου να κατανοήσουμε τα θεμελιώδη δεδομένα. Έτσι ώστε, στη συνέχεια, να μπορούμε να προχωρήσουμε στην κατανόηση του γεγονότος πως η βιολογία είναι μια ιστορική επιστήμη, στην οποία, συνεπώς, από μια άποψη, «η τύχη έρχεται πριν από την αναγκαιότητα», ενώ τα εναρκτήρια γεγονότα και η προέλευση των πραγμάτων καθορίζουν ισχυρότατα το μέλλον. Πράγμα που σημαίνει πως, σε ό,τι αφορά τη ζωή όλα θα μπορούσαν να έχουν γίνει διαφορετικά.

Με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα, «ο έμβιος κόσμος είναι αποτέλεσμα τύχης και αναγκαιότητας, πατάει όμως γερά και αναπόφευκτα στην ιστορία του, από την οποία και περιορίζεται» (σελ. 99). Όπως καταλαβαίνουμε, η συγκεκριμένη τοποθέτηση υπερβαίνει το ζήτημα της βιολογικής εξέλιξης και αποκτάει φιλοσοφικό χαρακτήρα σχετικά με την τελεολογία, την προσέγγιση, δηλαδή, σύμφωνα με την οποία στο σύμπαν υπάρχει σχέδιο και σκοπός είτε ως αποτέλεσμα της παρέμβασης κάποιου ευφυούς δημιουργού είτε «εμμενώς», που σημαίνει πως το ίδιο το είναι εμπεριέχει εξ υπαρχής την προδιαγεγραμμένη, έστω και «άγνωστη» πριν από την ολοκλήρωση, εξέλιξή του. Ο Μανέτας, με την ανάλυση του θέματος, που πραγματοποιεί στα βιολογικά του συμφραζόμενα μας βοηθάει να τοποθετηθούμε και συνολικότερα.

 Στο δεύτερο μέρος (Η ζωή άλλοτε) μας δίνει ένα χρονολόγιο της γήινης ζωής –της μόνης γνωστής, μέχρι σήμερα- από την απολύτως αιφνίδια και αινιγματική εμφάνιση των βακτηρίων στον αρχέγονο ωκεανό –σε συνθήκες πραγματικά ακραίες σε σχέση με αυτές, στις οποίες συνηθίζουμε να θεωρούμε πως ευνοείται η ζωή- μέχρι την συντριπτική κυριαρχία του homo sapiens, του μοναδικού είδους που ανέπτυξε, στον πλανήτη μας, σύνθετες κοινωνικές δομές και τεχνολογικό πολιτισμό. Πρόκειται για μια συναρπαστική αφήγηση, συγκρίσιμη μονο με αντίστοιχες των κορυφαίων λογοτεχνικών έργων. Αιφνίδιες εμφανίσεις στο προσκήνιο, ολοκληρωτικές εξαφανίσεις, τεράστιες καταστροφές, τόσο που άνω του 99% των ειδών που έζησαν στη Γη να μην είναι πιά «ανάμεσά μας», επανάκαμψη στοιχείων που είχαν πέσει στην αφάνεια για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, με τα «λάθη» να εξηγούν περισσότερα από τους «νόμους», συγκροτούν το πλαίσιο μιας ιστορίας που κόβει κυριολεκτικά την ανάσα.

Πράγμα που επαναλαμβάνεται και στο τρίτο μέρος (Η ζωή αλλού), όπου παρουσιάζεται μια εξαιρετική διερεύνηση του ζητήματος της εξωγήινης ζωής και της εξωγήινης νοημοσύνης. Ο συγγραφέας μας δίνει μια εκπληκτική, πραγματικά, έκθεση των σύγχρονων αστρονομικών, γεωλογικών, πλανητολογικών και αστροβιολογικών γνώσεων που αποτελούν τα απαραίτητα προαπαιτούμενα, για να ασχοληθούμε με τα ζητήματα αυτά. Από τα νέφη θειικού οξέος της Αφροδίτης, το υπέδαφος των αρχαίων θαλασσών του Άρη, τον υπόγειο ωκεανό –κάτω από τον πάγο- της Ευρώπης και τον βαθύ αντίστοιχο του Τιτάνα, που είναι πλούσιος σε υδρογονάνθρακες, όλοι οι πλανητικοί τόποι εξετάζονται ως υποψήφιοι να φιλοξενούν ζωή. Πράγμα που γίνεται και με εξωπλανητικά αντικείμενα, χιλιάδες από τα οποία έχουμε εντοπίσει μετά το 1995 και μάλιστα σε φιλόξενες αστρικές ζώνες. Για να δειχτεί πως οι προϋποθέσεις της ζωής είναι διάχυτες στο Σύμπαν.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια πραγμάτευση των προγνώσεων σε σχέση με την μελλοντική πορεία της ζωής, η οποία αποφαίνεται και σχετικά με τα κοινωνικά και ηθικά ζητήματα που προκύπτουν.      

Πρόκειται για μια εξαιρετική πραγματικά δουλειά. Η παρουσίασή μου, ελλειπτική και θεματικά μεροληπτική το αδικεί βάναυσα. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα βιβλία που εκδόθηκαν στη γλώσσα μας μέσα στο 2018.

Νίκος Αλεξίου, Το Πλέγμα, 1999-2000, καλάμι και σπάγκος 160 x 207 εκ.