Με σκοπό την αλήθεια μας

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΠΟΛΥΜΕΝΗ

PAUL CELAN, Καμπή Πνοής, μτφρ. Μιχάλης Καρδαμίτσης, εκδόσεις Κίχλη, σελ. 249

H ποιητική συλλογή «Καμπή Πνοής» του Πάουλ Τσέλαν (Paul Celan) αναπτύσσεται σε έξι ενότητες ποιημάτων. Η πρώτη εξ αυτών είχε αρχικά δημοσιευθεί αυτοτελώς σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, με τον τίτλο «Κρύσταλλος πνοής», συνοδευόμενη, όπως και η παρούσα έκδοση, με χαρακτικά της γυναίκας του ποιητή Gisèle Celan-Lestrange. Κάπως έτσι, σαν κρυστάλλους κρεμασμένους τον ένα δίπλα στον άλλο, σε διάφανη αιθρία, μπορούμε να δούμε τους στίχους του Τσέλαν: κοφτερούς, διαυγείς, ταγιαρισμένους στα άκρα με μεγάλη μαεστρία, πολυεδρικούς, με άπειρες χρωματικές διαθλάσεις να παιχνιδίζουν μέσα τους καθώς τους διασχίζει η λάμψη μιας ποιητικής μαγείας. Ιδού λοιπόν: Το πιο πικρό μου όνειρο/ σε κοιμόταν ολόκαρδα (σελ. 73). Μαζί σου,/ πάνω στων φωνητικών χορδών τη γέφυρα, στο/ Μέγα Μεταξύ,/ περνώντας τη νύχτα (σελ. 173).

Τα ποιήματα της συλλογής, γραμμένα μετά την εμβληματική του συλλογή «Του Κανενός το Ρόδο» (Die Niemandsrose), ξεδιπλώνουν το προσωπικό και αναγνωρίσιμο ύφος του Τσέλαν, εκείνο που αξιοποιεί στο έπακρο τον ριζικό διασκελισμό, το «τσάκισμα» των λέξεων, τις επαναλήψεις, τη ρυθμικότητα, αναδεικνύοντας το ειδικό βάρος μιας λέξης και φτιάχνοντας πλέγματα γλωσσικής γοητείας, όπως τα έχει ονομάσει ο Ελύτης. Και φυσικά το δίλημμα πλέον είναι πώς να μιλήσεις για στίχους όπως οι προηγούμενοι; Μήπως η όποια ερμηνεία γίνεται σα δαχτυλιά που αγγίζει τον κρύσταλλο και τον θολώνει; Ποιος ξέρει, ίσως καταφέρει να ξεσκονίσει, έστω και μια του γωνιά. Εξάλλου το ρίσκο πρέπει ν’ αναληφθεί, το χέρι να μπει στη φωτιά (και στο φως) των λέξεων.

Εδώ όμως το νήμα σα να το ξετυλίγει ο ίδιος ο Τσέλαν και ο τίτλος της συλλογής αυτής: «Καμπή Πνοής». Τι ακριβώς κάμπτεται; Ποια είναι η πνοή που υφίσταται την καμπή; Βαθιά/ μέσα στο ρήγμα των καιρών,/ κοντά/ στην κηρήθρα του πάγου/ προσμένει, κρύσταλλος πνοής,/ η δική σου ακλόνητη / μαρτυρία (σελ. 51). Η αλήθεια καθαυτή/ φανερωμένη (σελ. 157)

Οι λέξεις «μαρτυρία» και «αλήθεια» έρχονται να συμπληρώσουν την πληροφορία που μας δίνει ο Τζων Φελστίνερ (John Felstiner) στο βιβλίο του «Ποιητής, Επιζών, Εβραίος» (εκδ. Νεφέλη, 2008), για την ανάγκη στροφής της ποίησης προς την αλήθεια (ό.π., σελ. 370,375). Σε μία του επιστολή, ο Τσέλαν γράφει «εδώ και πολύ καιρό αγωνίζομαι για μια ποίηση αλληλέγγυα με την αλήθεια» (ό.π., σελ. 379). Υπό μία έννοια, η «Καμπής Πνοής» μπορεί να διαβαστεί και ως μία εναντίωση στον αισθητισμό και την καλλιτεχνία. Σα να λέμε, ένα ποιητικό έργο δεν μπορεί να συνίσταται απλά και μόνο σε πλέγματα γλωσσικής γοητείας, αλλά οφείλει να καταθέσει την μαρτυρία του, μιαν αλήθεια, την αλήθεια του, που ίσως να έχει και κάτι από την αλήθεια μας.

Στην αφήγηση του Τσέλαν έρχεται στο προσκήνιο ο πάσχων άνθρωπος. Όταν έγραφε ο ίδιος τα ποιήματα της «Καμπής Πνοής», είχε εισέλθει για τα καλά στην ψύχωση, όπως δείχνουν και πολλές λέξεις με αναφορές στην εμπειρία του ψυχιατρείου. Σε τούτο συνετέλεσε αφενός το ολοκαύτωμα με προσωπικές απώλειες και συσσωρευμένη οδύνη, αφετέρου η εμμονή και η απόγνωσή του με τις ανυπόστατες κατηγορίες που αντιμετώπισε περί λογοκλοπής από την χήρα του Ιβάν Γκωλ. Σα να υπάρχει πλέον για τον Τσέλαν μία πιεστική ανάγκη για την αλήθεια, για μία μαρτυρία που θ’ αναδείξει την αλήθεια. Υπό μία έννοια, η ποιητική πνοή κάμπτεται και στρέφεται προς την αλήθεια. Συχνά η σύγχρονη ποίηση ξεχνά το αίτημα της αλήθειας, φλερτάροντας έτσι με τη γραφικότητα.

Θα συνεχίσω την επόμενη Κυριακή

Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, 40.314985,24.000593, 2018, εκτύπωση UV, ακρυλικά και λάδι σε ξύλο, 83 x 100 εκ.